თამარ ბერეკაშვილი მუზა – მითი თუ რეალობა…?

თამარ ბერეკაშვილი მუზა – მითი თუ სინამდვილე

 

მუზა _ ყველასთვის ნაცნობი მშვენიერი სახებაა, რომელსაც ყველა იცნობს, მაგრამ არავინ იცის, ვინ არის ის, როგორია და საერთოდაც, არსებობს იგი თუ არა. უფრო ხშირად მუზას ქალად წარმოიდგენენ. მშვენიერის ხატი ხომ ქალია! უპირველეს ყოვლისა, ქალი… იმაში კი, რომ მუზა მშვენიერია, ეჭვი არავის ეპარება (რაც ძალიან სახალისოა, თუ გადავხედავთ რამდენი ელემენტარული, ცხადი, მატერიალური რამ უნდობლობას და უსასრულო კამათს იწვევს). ალბათ სწორედ იმიტომ, რომ მშვენიერების ქმნა მუზას უკავშირდებოდა და მშვენიერების ყველაზე გავრცელებული განსახიერება პოეზიასა და ქალშია. იოსიფ ბროდსკი ასე ხსნის იმ ფაქტს, რომ მუზას ხშირად სწორედ კონკრეტული ქალი ენაცვლება: `ზოგადი სქემა ასეთია: მუზას ქალური ბუნება გულისხმობს პოეტის მამრულ ბუნებას. პოეტის მამრული ბუნება კი – შეყვარებულის ქალურ ბუნებას. დასკვნა: სწორედ ქალია შეყვარებული პოეტისთვის მუზა ან იწოდოს მუზად~. მარსელ პრუსტი წერდა, რომ მხატვრული ნაწარმოები არის სხვა `მე~-ს პროდუქტი. იქნებ მუზა ის ძალაა, რომელიც ეხმარება შემოქმედს ის სხვა `მე~ მოძებნოს? ან იქნებ მუზა სწორედ ეს სხვა `მეა~? მითუმეტეს, რომ ხშირად არც ვიცით, რომ სხვა `მე~ გაგვაჩნია? ერთ-ერთი ვარაუდი, რისი გამოთქმაც შეგვიძლია მყარად, ეს ისაა, რომ მუზა მრავალი ასწლეულია არსებობს. ის რომ მოგონილიც იყოს, ამდენ ხანს ვერ იცოცხლებდა, ვინმეს რომ არ სჭირდებოდეს. ის სჭირდება ყველას, ვისაც ახლის, ჯერ არარსებულის შექმნა სურს, ვინც ღმერთს ედრება თავისი შემოქმედებითი მისწრაფებით. შემოქმედებითი ქმედება მეტად ძნელი საქმეა. შრომისმოყვარეობა, საქმის ერთგულება, ცოდნაც კი საკმარისი არ არის. ამას სჭირდება კიდევ სხვა რამ, რაღაც ნაპერწკალი, ენერგია, ძალა, რომელიც ამოატივტივებს და წარმოაჩენს შემოქმედისთვისაც კი უცნობ მხარეს, მის სხვა `მეს~, თუ გნებავთ. ეს ძალა დაახლოებით ის ძალაა, რომელიც ეინშტეინის მიხედვით, თავისი ორბიტიდან უკვე მოწყვეტილ ნეიტრონს სჭირდება, რათა სხვა ორბიტაზე გადახტეს. `მომეც მიჯნურთა სურვილი სიკვდიმდე გასატანისა~. შესთხოვს რუსთაველი ღმერთს, რადგანაც იცის, რომ თავისი ჩანაფიქრის განხორციელებისთვის, პოემის დასაწერად არაადამიანური, ჩვეულებრივ კალაპოტს გადასული ადამიანის ძალა სჭირდება. `მე ცა მნიშნავს~ – ამბობს აკაკი წერეთელი. განა შეიძლება ნამდვილი ლექსი დაწეროს ჩვეულებრივმა ადამიანმა, რომელსაც არა აქვს ბოძებული ზე-ძალების კეთილგანწყობა და მხარდაჭერა, რომელიც სულისკვეთებაში, `სულის მშვენიერ მისწრაფებებში~ (პუშკინის სიტყვებით) განსახიერდება. მუზა შესაძლოა სწორედ ამ დამატებითი სუნთქვის სიმბოლოა, ბიძგისა, სიყვარულის, რომლის გარეშეც `სიო არ ქრის, მზე არ კრთება სასიხარულოდ~. მუზა ძველბერძნულ მითოლოგიაში ზეღმერთის _ ზევსის და ტიტანიდა მნემოსინას ქალიშვილებია. მნემოსინა მეხსიერების ქალღმერთია. ისინი პარნასზე ცხოვრობენ, იმ პარნასზე, რომელიც მოგვიანებით პოეზიის ერთ-ერთი კუთვნილი საცხოვრებელი გახდა. მუზები მფარველობენ მეცნიერებას, პოეზიას და ხელოვნებას. მათ ზოგჯერ ჰარმონიის შვილებადაც მოიხსენიებენ. ფივებში კადმოსის და ჰარმონიის ქორწილში სწორედ მუზები მღეროდნენ და კითხულობდნენ ლექსებს _ `რაც ლამაზია, ის მომხიბვლელია და რაც მომხიბვლელი არ არის, არც ლამაზი შეიძლება იყოს~. მუზებს თავისი საყდრებიც ჰქონდათ – მუსეიონები (აქედან მოდის სიტყვა `მუზეუმი~). ილიადაში და ოდისეაში ნათქვამია, რომ ცხრა მუზა არსებობს. ესენია: კალიოპა _ ეპიკური პოეზიის მუზა ევთერპა _ ლირიული პოეზიის მუზა მალპომენა _ ტრაგედიეს მუზა ტალია _ კომედიის მუზა ერატო _ სასიყვარულო პოეზიის მუზა პოლიჰიმნია _ პანტომიმას და ჰიმნების მუზა ტერფსიქორა _ ცეკვების მუზა კალო _ ისტორიის მუზა ურანია _ ასტრონომიის მუზა მუზებს ეძღვნება ჰომეროსის XXVI ჰიმნი და LXXVI ორფეული ჰიმნი. მათ მიუძღვნა სოფოკლემ პიესა `მუზები~, რომლის არც ერთი სტრიქონი არ შემოინახა. მუზებისადმი მიძღვნილი მესომედე კრიტოსელის ჰიმნის ნოტები კი არსებობს. საინტერესოა, რომ ძველი ბერძნები მუზებს წინასწარმეტყველების უნარითაც აჯილდოვებდნენ, ამასთან ისტორიას და ასტრონომიას ხელოვნებად მიიჩნევდნენ, ხოლო სკულპტურასა და ფერწერას არა. თუ რატომ, ამაზე მოგვიანებით ვეცდებით ვუპასუხოთ. პროკლე ასე წარმოგვიდგენს მუზებს: `მუზებო, გემუდარებით, მრავალცოდვიანი ქალაქის ბრბოდან მუდამ გაუძეხით საღვთო სინათლისკენ ჩემს მოხეტიალე სულს! დაე, დაიტვირთოს იგი თქვენი სკების თაფლით, რომელიც გონებას აძლიერებს, სული, რომლის დიდება ერთშია _ გონების დამატყვევებელ მჭერმეტყველებაში.” (ბწკარედი ჩემია). მუზები არ პატიობენ პატივმოყვარეობას, ამიტომ ანტიკურობის პოეტების უმნიშვნელოვანეს ღირსებას შეადგენდა სულის უანგარობა. პოეტები მუდამ მიმართავდნენ მუზებს და შესთხოვდნენ მათ შთაგონებას, რათა თავის ნაწარმოებებში გამოსახონ საღვთო, დიდებული ხატები… მუზები დამაკავშირებელი ხიდია ღვთიურსა და ადამიანებს შორის. სწორედ ამით აიხსნება, რომ მუზებისადმი მიძღვნილ ტაძარში, რომელიც პითაგორას სკოლას ეკუთვნოდა, იდგა ცხრა მარმარილოს სკულპტურა, ხოლო შუაში _ საფარველში გახვეული ჰესტია, ცეცხლის ღმერთებისა და კერპების მფარველი. მარცხენა ხელით ის იცავდა კერის ალს, ხოლო მარჯვენა ხელით მანიშნებდა ზეცისკენ. მუზები ყოველთვის ესწრებიან ახლის დაბადების ღვთიურ მომენტებს. განასახიერებენ რა მეცნიერების და ხელოვნების სხვადასხვა მიმართულებებს, მუზები წარმოადგენენ იმ ძალების, იმ იდუმალი პოტენციალის სიმბოლოს, რომელიც ადამიანშია ჩამალული და უნდა გამოიღვიძოს. მუზები ეხმაურებიან სულის უნარს მარადისობაში შეღწევისა. ლექსები, მუსიკა, ჰიმნები, ღვთიური ცეკვები წარმოადგენენ მოგონებებს ამ მარადისობასთან შეხების წუთებზე. `მე კვლავ ვნახე კლდეების ბინა და განმარტოების ბნელი საფარი, სადაც შემოქმედების ნადიმზე მოვუწოდებდი მუზას დასასწრებად.~ (პუშკინი. ბწკარედი ჩემი) პლატონიც მიიჩნევდა, რომ შთაგონებას მუზები იძლევიან და ის წარმოადგენს ღვთიურ და პოეტისთვის `აუცილებელ~ სიგიჟეს ანუ სხვად ყოფნას, _ დავუმატებდით ჩვენ. ეს შეგრძნება, განცდა იმისა, რომ პოეტი ლექსების შექმნისას არ არის `აქ~ და არ არის `თვითონ~, ჩვეული `მეს~ სახით ბევრ პოეტს აქვს გამოხატული: მაგალითად, ვოლტერი აღნიშნავს, რომ მშვენიერი ლექსების დაწერისას მუზას პოეტის სული სხვა სამყაროში გადაჰყავს, როგორც ჩანს, _ სამოთხეში. მაშასადამე, ერთი მხრივ, მუზა, თითქოსდა, ღმერთების სადარია, მათი ტოლია, მაგრამ, ამავე დროს, ის მხოლოდ ადამიანებთან გვხვდება, მარტო მათ ენაში არსებობს. ის შუამავალია, მეგზური, რომელიც მუდამ მზად არის, ღვთიურ სილამაზემდე აიყვანოს ადამიანი და იქ აპოვნინოს შემოქმედებითი, ღვთიური ხატი. იქნებ მუზა ენაა? მუზა ენაა ამტკიცებს ზოგიერთი და მათ შორის ბროდსკი. მუზა ერთ-ერთი საკუთარი სახელია ენისა, რომლის ეტიმოლოგია მომდინარეობს `მენ~-იდან, რაც ნიშნავს ვნებას, მისწრაფებას; ის აღნიშნავს იმას, რაც მოუთმენლობისგან წინ მიიწევს, რასაც ძლიერად სურს ან ძლიერად ეჯავრება, ის, რაც გზაზე ყველაფერს ბუგავს სამომავლო ცოდნის, მოქმედების წყურვილით. ფუძე `მენ~ უახლოვებს სიტყვას მუზა (მუსე) სიტყვას მენოს, სულს, ძალისმიერი ცხოვრების პრინციპს, საიდანაც მოდიან მენადები. პლატონოსთვის მუზები მუსიკის ქალღმერთები არიან, ბგერების მომწესრიგებლები. მუზა პერსონიფიცირებული შთაგონებაა, რომელიც აღაგზნებს, აცოცხლებს, აღძრავს ნებისმიერ მოძრაობას, მათ შორის, პოეტურ შემოქმედებასაც. საინტერესო განმარტება აქვს პიერ დეტო დანგალერს: `მუზა_ესაა მრისხანე მრისხანება მრისხანების გარეშე. / ყოფნა არ ვიცი როგორი, რომელიც მკვიდრდება არ ვიცი, როდის, / და არ ვიცი, რატომ, და არ ვიცი, როგორ. / ის აცლის ჩვენს განსჯას გაკვირვებას; / ის მოდის, არ ვიცი, საიდან, მამაცი, შეუპოვარი. / ის აცოცხლებს ჩვენს გონს და ჩვენს მისწრაფებას, /აგულიანებს, შექმნას ლექსები, არ ვიცი, როგორი, არ ვიცი, როდის./ და მე არ ვიცი, რატომ… ის ასეთი ძვირფასია”. ბროდსკის აზრით, მუზა ენის ხმაა, `ეს მისი ქალიშვილობის `ენაა~, რომელიც გადამწყვეტ როლს თამაშობს პოეტის გრძნობების განვითარებაში. ის პასუხისმგებელია არა მარტო პოეტის ემოციურ განწყობაზე, არამედ ხშირად მისი ვნების ობიექტის არჩევანზე~. როგორც პოეტის, ისე ნებისმიერი შემოქმედის ქმნადობის პროცესი საიდუმლოა და ჩვეულებრივისგან განსვლას გულისხმობს. რაც უფრო სრულად ხდება გათავისუფლება მატერიალურისაგან, რაც უფრო ნაკლებად იქნება შემოქმედი აქ არსებულის, ხორციელის ტყვეობაში, მით მეტადაა შესაძლებელი, მას მუზამ მოაკითხოს. ყველა არსებულ თუ ძველ ცივილიზაციაში ღმერთი გაიგივებულია სინათლესთან. ეგვიპტური რაც, სემიტური ვაალიც, ირანული ახურამაზდაც მზის პერსონიფიკაციებს წარმოადგენენ. სწორედ იმიტომ არ ენდობოდა პლატონი ფერწერას. საზოგადოდ, ძველი ბერძნების თვალით, ხილული და ხელშესახები ხელოვნება არ არის სანდო, მათ მიაჩნდათ, რომ იგი მაცდური, მატყუარა და ამით საშიში უნდა იყოს. ნამდვილი, ჭეშმარიტი, მშვენიერი და კეთილი მარტოოდენ დიდი ძალისხმევის შედეგად, გონით შეიმეცნება და გონს კი, როგორც ღმერთს, არა აქვს მატერიალური სხეული. ის ჩვენ წარმოგვიდგება სინათლის სახით; ჭეშმარიტი გონით შემეცნებული და იდეალური, ანუ ჭეშმარიტი სამყაროდან მიღებული, არ არის შემთხვევითი საჩუქარი. Eეს არის ღვთის ან ზოგადად ტრანსცენდენტურის კეთილი ნება, რაც ერთგვარად მუზაში განსახიერდება. მუზა თავად სილამაზეა, სიყვარულია, ვნება და შთაგონება, რომელიც შემოქმედს სასწაულს აკეთებინებს. თავად მუზა ერთგვარი კრებსითი სახელია, სიმბოლო, პოეტის განსაკუთრებული უნარისა ეზიაროს უმაღლესს, იდეალურს, ჩვეულებრივი ადამიანებისთვის უგრძნობს. რატომ არის მუზა გაიგივებული რეალურ ქალთან; ხომ არ არის ეს მართლაც მოკვდავთა ყოფითი ილუზია _ რომ ხელოვნება შეიძლება აიხსნას ცხოვრებით (ბროდსკი), ამიტომ იდეალურ მუზას ენაცვლება რეალური ქალი, სიყვარულის ობიექტი, სავსებით მატერიალური და ხორციელი? ალბათ დროულია აქ გავიხსენოთ სიმბოლოები და, სახელდობრ, ალექსანდრ ბლოკის `მშვენიერი ქალბატონი~, რომელიც თავის თავში მოიცავს როგორც რეალური ქალის ნიშნებს, ისე წარმოსახვით, იდეალურ მონახაზსაც, რომელიც გვაგზავნის სადღაც, არარსებულ რეალობაში. ეს მუდმივი მუზა არ არის, მუზა კლასიკური გაგებით, მაგრამ არც სისხლხორცეული ქალია. ის ზმანებაა, პოეტური ხატია, რომელშიც აისახება ის გრძნობები და წარმოდგენები, რომლთაც მუზას ახასიათებდნენ საუკუნეების მანძილზე. ქალი მუზა არ არის, მან შეიძლება ბიძგი მისცეს პოეტს, რომელსაც სიტყვების ტყვეობიდან მუზა იხსნის. `მე არ ვწერ ლექსებს, ლექსი თვითონ მწერს, ჩემი სიცოცხლე ამ ლექსს თან ახლავს. ლექსს მე ვუწოდებ მოვარდნილ მეწყერს, რომ გაგიტანს და ცოცხლად დაგმარხავს.~ (ტ. ტაბიძე) ხელოვნება ცხოვრებით ვერ აიხსნება, მაგრამ ცხოვრებაში ხდება ისეთი საბედისწერო მოვლენა, როგორიცაა სიყვარული, რომელიც მზის გასხივოსნებასაც ჰგავს და უფსკრულში უსასრულოდ ვარდნასაც, ავი სულებით შებორკვასაც და უდიდეს ჰარმონიასაც, ანუ ისევე, როგორც ნებისმიერი ხელოვნება ატარებს როგორც აპოლონურის, ისე დიონისურის ნიშნებს (იხ. ფ.ნიცშე: `ტრაგედიეს დაბადება~). ნიცშეს განმარტებით, სიყვარული იქცევა ხშირად იმ ბიძგად, რომელიც პოეტს შემოქმედებისკენ მიმართავს. ისევ დავესესხებით ბროდსკის: `…სიყვარული, ეს მეტაფიზიკური საქმეა და მის მიზანს წარმოადგენს ან სულის ქმნადობა, ან მისი გათავისუფლება, მისი გამოცალკავება არსებობის ფუჩეჩისგან. ეს კი ყოველთვის შეადგენდა ლირიული პოეზიის არსს~. ასე თუ ისე, თითქმის ყველა პოეტი, ვისაც ამაზე რაიმე უთქვამს, ერთხმად აღიარებს, რომ ლექსი, ისევე როგორც სიყვარული, ისევე როგორც რწმენა, არ ჩნდება რაღაც განგების, უცნაური ძალების, ღმერთის, ცის, მუზას, . . . გარეშე. კარგი ლექსი ეს ყოველთვის `გამოცხადებაა~. უმაღლესთან ამ ზიარებას, ნაპერწკალი შეიძლება ნებისმიერმა საგანმა, ადამიანმა, მოვლენამ მისცეს. სულაც არ არის შემთხვევითი ახმატოვას აღიარება: `რომ იცოდეთ, როგორი ნაგვიდან იზრდებიან ლექსები, სირცხვილს მოკლებულნი~. მუზები, რომლებსაც ანტიკურ ბერძნულ მითებში `სულის ძიძებსაც~ უწოდებდნენ, დღეს ერთგვარ განჯადოებას განიცდიან. მუზა გაუფრინდა პოეტს, თუ შეიძლება ითქვას, რადგანაც პოეტს ის აღარ სჭირდება თავისი ლექსების შესაქმნელად. საითკენაა მიპყრობილი პოეტის ყური? ყოველ შემთხვევაში, არა ღმერთისკენ. იდუმალი გონი ღვინის სუნმა შეცვალა. XIX საუკუნის ბოლოდან სწორედ `მწვანე მუზა~. როგორც უწოდებენ ალკოჰოლს დასავლეთით, კარნახობს პოეტს ლექსს. თუ ანტიკური პოეტი ცდილობდა ზიარი გამხდარიყო იდეალურისა, ღმერთისა, სიურეალისტი მწერალი შთაგონების მაძიებლებს ალკოჰოლთან და ნარკოტიკებთან აგზავნის. მუზას მრავალსაუკუნოვანი ქალურობის შემდეგ, როდესაც ის განსახიერდებოდა მადონებსა და ანგელოზებში, ახლა ერთგვარი ავადმყოფური ახირების სახე გაუჩნდა, რომელიც მარგინალ პოეტს თან სდევს. მუზის ხატის ასეთ დეგრადაციას თან სდევს, რასაკვირველია, პოეტის ახალი სახე. მალარმეს თანახმად, პოეტი ხდება ადამიანი, რომელსაც `რითმის~ განსაკუთრებული `ინსტინქტი~ აქვს, ის უნდა გრძნობდეს სიტყვების `მელოდიას~ და შეეძლოს მათი ერთ მძივად აწყობა. ლექსი ყოველთვის ინდივიდუალური მოდულაციის გამოხატვაა, რადგანაც ნებისმიერი სული წარმოადგენს რითმების კვანძს~. დღესდღეობით გაიზარდა მუზების რიცხვი და მუზას აღარ მოეთხოვება მარტოოდენ ზეცისა და ჰარმონიისკენ პოეტის მეგზურობა. მშვენიერი აღარ არის მარტო მუზების ატრიბუტი, მას თანაბრად ირგებენ ჯოჯოები და ურჩხულები. `სიმახინჯე და სილამაზე ერთად ახალი სილამაზეა, მოკლებული სიცხადესა და ჰარმონიას. დღევანდელი აფროდიტეს სხეულს მიწის სუნი ასდის, ხოლო ნაკვთები ისეთივე აქვს, როგორც აფრიკულ კერპს~ – წერს პიკასო. მაგრამ ეს არ არის ახალი მოვლენა. _ ძველი დროიდან გამოისახებოდნენ მახინჯი არსებები, რომლებიც იზიდავდნენ მაყურებელს და მსმენელს, ანუ შეიცავდნენ მომხიბვლელობას. ამის ახსნა სხვადასხვანაირად შეიძლება. ალბათ ყველაზე ცხადია ამ პრობლემის ახსნა პარალელიზმით ჩრდილი-სინათლე. ჩრდილისა და ბნელის გარეშე ჩვენ ვერ აღვიქვამთ სინათლეს, ვერ გავიაზრებთ მას და ვერ დავაფასებთ. ასევეა ლამაზის და მახინჯის შემთხვევაში. სამყარო ერთიანია და მშვენიერია თავის მთლიანობაში. არ არსებობს ლამაზი მახინჯის გარეშე. მახინჯი სილამაზის ჩრდილია. კოკტო წერს _ `არაფერია იმაზე უფრო უიმედო, ვიდრე სირბილი სილამაზის გვერდზე ან მის უკან. უნდა წინ გაიჭრა, დაღალო ის, აიძულო დაუშნოვდეს. სწორედ ეს დაღლილობა ანიჭებს ახალ სილამაზეს მედუზა-გორგონას _ მშვენიერ სიმახინჯეს~. მაგრამ მუზა არსებობს. ან სად წავიდოდა ამდენი ნაღვაწის შემდეგ? ის დღესაც მზადაა დაუდგეს გვერდში მას, ვინც თავისუფლდება ყოველდღიურობის მატერიალური ტვირთისგან და მზადაა, ენის საწყისებთან ეძებოს ღვთიური ცეცხლი, სხივი, რომელიც აპოვნინებს სიყვარულით გულგაღვივებულ პოეტს თავის სტრიქონს.

 

დამოწმებული ლიტერატურა

ბროდსკი 2005: И. Бродский, Aლტრა ეგო; სილამაზის ისტორია 2005: Эхо – История красоты; მალარმე 2009 : Mალლარმé, ”ღეპონსე à დეს ენქუêტეს“,”შურ თოლსტოïé”, Pლეიადე ; სიგაჩევი 2009: Сигачев АюА. – Поэзия, наука и музы. Экспертный журнал «Знамя понимание, умение». №5;