კონსტანტინე ბრეგაძე – კანტი, ანუ რა არის განმანათლებლობა

შესავალი: პროვოკატორი პასტორის შეკითხვა, ანუ სქოლიოში დაბადებული

ეპოქალური კითხვა „რა არის განმანათლებლობა?“

ბერლინში გამომავალი განმანათლებლური ჟურნალის, „ბერლინიშე მონათსშრიფტ“ („Berlinische Monatsschrift“) (ქართ. “ბერლინის ყოველთვიური ჟურნალი“) 1783 წლის დეკემბრის ნომერში ბერლინელმა პასტორმა იოჰან ფრიდრიხ ცჲოლნერმა (Johann Friedrich Zöllner) (1753-1804) გამოაქვეყნა სტატია, რომელიც ეძღვნებოდა იმ მომენტისათვის აქტუალურ საკითხს, კერძოდ, დისკუსიას ქორწინების ფორმების შესახებ – ქორწინების რომელი ფორმა იყო ლეგიტიმური, ძველი და ტარდიციული საეკლესიო თუ ახლახანშემოღებული (თუ შემოსაღები) სამოქალაქო. ცხადია, ი. ფ. ცჲოლნერის სტატია მიმართული იყო სამოქალაქო ქორწინების წინააღმდეგ: პასტორისათვის სამოქალაქო ქორწინება იყო „მრუშობა“, „გარყვნილება“, „მკრეხელობა“, „ღვთის გმობა“ და იქვე ის სწორედ განმანათლებლობას სდებდა ბრალს ამ ახალი მკრეხელობის წახალისების  გამო. ამგვარად, ი. ფ. ცჲოლნერი საეკლესიო ქორწინების ტრადიციას (გნებავთ, რელიგიურ და სოციალურ დოგმას) იცავდა და სტატიაში, ამავდროულად, საზოგადოდ ილაშქრებდა იმ სოციალური გაუგებრობებისა და ცდომილებების წინააღმდეგ, რომლებიც, თითქოსდა,  განმანათლებლობამ მოიტანა (Aufklärung…, 1996, 3) (მაგ., ეს „ცდომილებებია“: ბატონყმობის გაუქმება, რელიგიური ტოლერანტობა, ყოველდღიური საგანმანათლებლო გაზეთების გამოცემა, სადისკუსიო სივრცეების (სალონების) გაჩენა, სეკულარიზაციის პროცესის დაწყება, მეცნიერების, მეცნიერული კვლევების რელიგიური დიქტატისა და საეკლესიო კონტროლისაგან გათავისუფლება, სიტყვის თავისუფლება და მისთ).

ი. ფ. ცჲოლნერის სტატია ამავდროულად იყო პასუხი ანონიმი ავტორისადმი, რომელიც სამოქალაქო ქორწინებას უჭერდა მხარს და რომელმაც ამავე ჟურნალის 1783 წლის სექტემბრის ნომერში გამოაქვეყნა სამოქალაქო ქორწინების მხარდამჭერი სტატაია (Aufklärung…, 1996, 3).

ი. ფ. ცჲოლნერმა თავის სტატიაში „განმანათლებლობის“ ცნებას შემდგომ სქოლიო დაურთო და იქვე, სასხვათაშორისოდ მაპროვოცირებელი კითხვაც დასვა: „ვიდრე  განმანათლებლობას წამოვიწყებდეთ, უპრიანი ხომ არ იყო, ჯერ თავად კითხვას >>რა არის განმანათლებლობა?<<, რომელიც ისეთივე მნიშვნელოვანი გახდა, როგორიცაა კითხვა >>რა არის ჭეშმარიტება?<<, გასცემოდა პასუხი. მაგრამ ამ კითხვაზე პასუხი მე ჯერ არსად არ შემხვედრია!“ (აქ და ყველგან გერმანელ ავტორთა ტექსტებიდან ციტატების თარგმანი ჩემია – კ. ბ.) (Aufklärung…,1996, 3).

საბოლოოდ კი ისე მოხდა, რომ სქოლიოში მიმალულ ი. ფ. ცჲოლნერის ამ პროვოკაციულ კითხვას ნაყოფიერი შედეგები მოჰყვა და მას ჯერ განმანათლებელი ფილოსოფოსი მოზეს მენდელსონი (Moses Mendelssohn) (1729-1786) გამოეხმაურა სტატიით „შეკითხვის შესახებ: რას ნიშნავს განმანათლებლობა?“ („Über die Frage: was heißt aufklären?“), რომელიც იმავე „ბერლინიშე მონათსშრიფტის“ სექტემბრის ნომერში დაიბეჭდა 1784 წელს, ხოლო შემდეგ, იმავე წლის დეკემბრის ნომერში გერმანული იდეალიზმის „მამის“, იმანუელ კანტის (Immanuel Kant) (1724-1804) სტატიაც გამოქვეყნდა – „პასუხი კითხვაზე: რა არის განმანათლებლობა?“ („Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?“) (Aufklärung…, 1996, 3, 8).

მიმაჩნია, რომ განმანათლებლობის ცნების და განმანათლებლობის რაობის ზუსტი და სწორი განსაზღვრება და გადმოცემა მოგვცა სწორედ იმანუელ კანტმა, ვისი განმანათლებლური ნააზრევის ანალიზისა და კრიტიკის ცდაა ჩემი წინამდებარე სტატიაც.

1. „განმანათლებლობის“ ცნების კანტისეული დეფინიცია და განმანათლებლობა,

   როგორც ემანსიპატორული ეპოქა და ემანსიპატორული პროცესი

ი. კანტისთვის, როგორც განმანათლებელი ფილოსოფოსისათვის, ფუნდამენტური და პრინციპული იყო საკითხი, ერთხელ და სამუდამოდ ჩამოეყალიბებინა, თუ რა არის განმანათლებლობა თავის არსში და დაესაბუთებინა განმანათლებლობის გარდაუვალობა და აუცილებლობა. სტატიის დასაწყისშივე ი. კანტმა ასე განსაზღვრა და გადმოსცა განმანათლებლობის (გერმ. Aufklärung) ცნება და არსი:

„განმანათლებლობა ეს არის ადამიანის გამოსვლა („Ausgang“) მიბმულობიდან („“Unmündigkeit“”), რაც მისივე ბრალია. მიბმულობა ეს არის უუნარობა, ვერ იმსახურო საკუთარი გონება სხვისი წინამძღოლობის გარეშე. ამ მიბმულობის მიზეზი, რაშიც ადამიანს თავად მიუძღვის ბრალი, ადამიანის გონებრივი ნაკლი კი არაა (ანუ ისტორიის რომელიმე კონკრეტულ მონაკვეთზე ადამიანის გონების, მისი განსჯის უნარის განუვითარებლობის ბრალი კი არაა – კ. ბ.),არამედ – მისი სიმხდალე და უუნარობა, სხვისი წინამძღოლობის გარეშე ვერ მიიღოს გადაწყვეტილებები. Sapere aude! იყავ მამაცი და საკუთარი გონება შენს თავს თავად მოახმარე! ეს არის განმანათლებლობის უმთავრესი მოწოდება” (აქ და ქვემოთ კანტის ციტატების თარგმანები ჩემია  –  კ. ბ.) (Kant, 1996, 9).

ეს მიბმულობა კი ისტორიის მანძილზე გამოიხატებოდა (და გამოიხატება) ტრადიციულ დამოკიდებულებებში, ანუ გამოიხატებოდა (და გამოიხატება) მთელი საზოგადოების მორჩილებასა და უუფლებობაში. კერძოდ, ეს არის:

a)  პოლიტიკური  მორჩილება/უუფლებობა,

b)  სოციალური  მორჩილება/უუფლებობა,

c)  ეკონომიკური მორჩილება/უუფლებობა,

d)  რელიგიური  მორჩილება/უუფლებობა,   

e)  კრიტიკული  განსჯისა და კრიტიკული აზრის საჯაროდ გამოთქმის  უუნარობა

     და უუფლებობა,

f)  პოლიტიკურ, სოციალურ სტერეოტიპთა და დოგმათა დამხობისა და  

    რელიგიურ ცრურწმენათა,  და ცრუმორწმუნეობათა  და რელიგიური ფანატიზმის

    დაძლევის  უუნარობა,

g)  ირაციონალიზმითა და ცრურწმენებით გამოწვეული ეგზალტირებული

     ქცევისა და ირაციონალური სწრაფვების (მისტიციზმში, გაუთავებელ

     ილუზიებში, მეოცნებეობაში და მისთ. გადავარდნა) დაძლევის უუნარობა..

შესაბამისად, კანტისეული დეფინიცია განმანათლებლობისა, როგორც გამოსვლისა („აუსგანგ“, „Ausgang“), გულისხმობს სწორედ ამ ყოველმხრივ დათრგუნული და მორჩილი ვითარებიდან აუცილებელ, გარდაუვალ გამოსვლას, ანუ მისგან თავის დაღწევასა და გათავისუფლებას. ამიტომ განმანათლებლობა, როგორც მოდერნული ცნობიერება და ისტორიული ეპოქა, ემანსიპატორული „მოძრაობაა“, ემანსიპატორული ეპოქაა, რომელიც პერსპექტივაში მიმართულია ტრადიცული მიბმულობებისაგან ადამიანის გათავისუფლებაზე, ანუ მიმართულია ადამიანი გაათავისუფლოს პოლიტიკური, ეკონომიკური, რელიგიური, სოციალური დამოკიდებულებებისაგან და, შესაბამისად, მიმართულია დააფუძნოს პოლიტიკური, ეკონომიკური, რელიგიური, სოციალური თავისუფლებანი და, ასევე, მიმართულია ადამიანი გაათავისუფლოს ბუნებაზე დამოკიდებულებისაგან:

1. პოლიტიკური თავისუფლება – გულისხმობს, მოქალაქეთა პოლიტიკური უფლებებით აღჭურვას, რაც გამოიხატება სიტყვის, პრესის თავისუფლებაში, პროტესტისა და კრიტიკული აზრის საჯარო გამოხატვასა და საარჩევნო უფლებებში; ასევე გულისხმობს თითოეული მოქალაქის სახელმწიფოს მართვაში თანამონაწილეობას, ამგვარად, სახელმწიფოს დემოკრატიულ მოწყობას.

2. ეკონომიკური თავისუფლება  – გულისხმობს თავისუფალ ეკონომიკურ ბაზარს და თავისუფალ ეკონომიკურ ვაჭრობას კერძო საკუთრების საფუძველზე, ასევე თავისუფალ მეწარმეობას.

3. სოციალური თავისუფლება – იმ მომენტისათვის, ანუ კანტის დროს გულისხმობდა ბატონყმობის გაუქმებას, ხოლო შემდგომ ეტაპზე უკვე გულისხმობს სიცოცხლეზე, საყოველთაო განათლებაზე, პირად თავისუფალ სივრცეზე მოქალაქეთა სოციალური უფლებების აღიარებას, ასევე გულისხმობს ადამიანის უმაღლეს სოციალურ ღირებულებად დასახვას, ადამიანის პირადი ცხოვრებისა და პირადი სივრცის ხელშეუხებლობას, ქვეყნის ტერიტორიაზე თავისუფალ გადაადგილებას.

4.რელიგიური თავისუფლება – გულისხმობს პირადი რელიგიური მოთხოვნილებებისა და ინტერესების ეკლესიური შუამავლობის, რელიგიის დოგმატური სწავლებისა და საეკლესიო რიტუალების გარეშე დაკმაყოფილებას. ასეთ ვითარებაში კი ადამიანი ცდილობს  ტრანსცენდენტურობასთან თავად დაამყაროს რელიგია, ანუ კავშირი,  ადამიანი ცდილობს პირადი, ინდივიდუალური რელიგიური მოსაზრებების საფუძველზე უშუალოდ დაამყაროს ეს კავშირი; რელიგიური თავისუფლება ასევე გულისხმობს თავისუფალ არჩევანს ამა თუ იმ კონფესიის სასარგებლოდ, ან საერთოდ ყოველგვარი რელიგიური კონფესიისაგან გათავისუფლებას და არარელიგიურ, არაეკლესიურ ცხოვრებას, ან ათეიზმს.

5.ბუნებაზე დამოკიდებულებისაგან გათავისუფლება – გულისხმობს ტექნოლოგიების განვითარების საფუძველზე (რასაც ხელს უწყობს ბუნებისმეტყველებათა მზარდი განვითარება) ადამიანის მიერ ბუნების ენერგიებისა და წიაღისეულის, ხე-ტყის, სახნავ-სათესი სავარგულების მასშტაბურ ტექნიკურ ათვისებასა და მოხმარებას, მათ საკუთარი პირადი მოსაზრებების მიხედვით გამოყენებას და საკუთარი საცხოვრებელი გარემოს კომფორტულ მოწყობას. შესაბამისად, განმანათლებლობის ეპოქიდან მოყოლებული ადამიანი ნელ-ნელა ცდილობს თავად დაიმორჩილოს, აკონტროლოს და მართოს ბუნება (სწორედ დანიელ დეფოს პერსონაჟი, რობინზონ კრუზოა ბუნებაზე დამოკიდებულებისაგან გათავისუფლებული ადამიანის არქეტიპული სახე, რაც შემთხვევითი არაა, ვინაიდან სწორედ ეს პერსონაჟია განმანათლებლური ლიტერატურის ერთ-ერთი ის პირველი პერსონაჟი, რომელიც საკუთარი გონების, ტექნიკისა და პირადი ძალისხმევის საფუძველზე დამოუკიდებლად მოიწყობს ყოფა-ცხოვრებას).

[შენ. 1. განმანათლებლობის და, ზოგადად, მოდერნულობის მიერ მოტანილ ამ თავისუფლებათა გადმოცემისას ვეყრდნობი ბერლინელ თავისუფალ ფილოსოფოსს, ვილჰელმ შმიდს (Wilhelm Schmid) (*1953), რომელიც თავისუფლების ამ ხუთ პუნქტზე მსჯელობს ნაშრომში „ცხოვრების ხელოვნების ფილოსოფია. საფუძვლები“ („Philosophie der Lebenskunst. Eine  Grundlegung“) (Schmid, 1999, 98-100).]

ამგვარად, ცნებას განმანათლებლობა („აუფქლერუნგ“, Aufklärung) კანტი ორი გაგებით ხმარობს: ერთი მხრივ, ამ ცნებით კანტი მიუთითებს გარდამტეხ ისტორიულ მომენტზე, როდესაცკერძოდ, კონკრეტულ ისტორიულ ეტაპზე (ამ შემთხვევაში ეს ისტორიული მომენტი და ეტაპია კანტის თანამედროვე მე-18 საუკუნე) ადამიანის ცნობიერებაში განვითარებულ გარდამტეხი მომენტი დგებაზე, კერძოდ, როდესაც იგი იწყებს საკუთარი გონებრივი და ანალიტიკური უნარების საფუძველზე საკუთარი ცხოვრებისა და ზნეობის დამოუკიდებლად წარმართვას, დამოუკიდებლად მოწყობას, გარედან წამოსული დიქტატისა და ძალადობის – იქნება  ეს სახელმწიფოს, ეკლესიის, რაიმე იდეოლოგიის (მაგ., აბსოლუტიზმი) თუ ინსტიტუციის დიქტატი – უკუგდებასა და დაძლევას; მეორე მხრივ, გულისხმობს კრიტიკული სულის, კრიტიკული აზროვნების შემუშავებას, როდესაც ადამიანს (შესაბამისად, საზოგადოებას) უჩნდება შინაგანი მოთხოვნილება უკრიტიკოდ, გადაუმოწმებლად და შეუფასებლად არ მიიღოს გარედან თავსმოხვეული ვისიმე ან რისიმე აზრი და ქმედება. შესაბამისად, საკუთარ პირად ცხოვრებაში ადამიანი უკვე თავადაა საკუთარი სიცოცხლის, ცხოვრების, ზნეობის გამგებელი, საკუთარი ეთიკისა და მსოფლმხედველობის თვითმდგენი ინსტანცია. გარდა ამისა,  ცნებით „განმანათლებლობა“ კანტი აღნიშნავს თავად ეპოქას, თავად ისტორიულ პროცესს (ანუ, საკუთარსავე ისტორიულ ეპოქას), როდესაც ეს მენტალური და ეთიკური გარდატეხა სრული მასშტაბით ვითარდება და მთელს საზოგადოებრივ ცნობიერებას, ცხოვრებასა და ისტორიულ პროცესს მოიცავს. თავად ამ პროცესს კი კანტი უწოდებს „გამოსვლას“ („აუსგანგ“).

[შენ. 2. შდრ.: „კანტი განმანათლებლობას გაიაზრებს იმგვარ მომენტად, როდესაც კაცობრიობა საკუთარ გონებას საკუთარი შეხედულებისამებრ მოიხმარს, ისე, რომ იგი არანაირ ავტორიტეტს ქედს არ უხრის. სწორედ ამ მომენტში იჩენს თავს კრიტიკა, ის ქმნის პირობებს, რომლის ფარგლებშიც გონება შესატყვისად განსაზღვრავს, რა შეგვიძლია შევიმეცნოთ, რა უნდა ვქმნათ და რისი იმედი უნდა გვქონდეს. […] კრიტიკა განმანათლებლობის მიერ მომწიფებული გონების ერთგვარი საზღვაო დღიურია, ხოლო განმანათლებლობა კრიტიკის საუკუნეა. […] თუმცა მიმაჩნია, რომ ამ კრიტიკულ კითხვას (ანუ, კითხვას >>რა არის განმანათლებლობა?<< – კ. ბ.), რომელიც აწმყოსა და თავად ჩვენზეა მომართული, და რომელიც კანტმა დასვა და გადმოსცა თავის რეფლექსიებში განმანათლებლობის შესახებ, შეგვიძლია დღესაც მივანიჭოთ საზრისი  (ე. ი. შევძინოთ აქტუალობა – კ. ბ.). მიმაჩნია, რომ ეს სწორედ ის ფილოსოფირებაა (ანუ, ამ კითხვაზე რეფლექსიები, მასზე მსჯელობა – კ. ბ.), რაც უკანასკნელი ორი საუკუნის მანძილზე მოქმედებდა და მნიშვნელობდა. კრიტიკული ონტოლოგია ჩვენს შესახებ არ უნდა გავიაზროთ, როგორც თეორია და როგორც დაგროვილი და აკუმულირებული ცოდნის სისტემა. ის უნდა გავიაზროთ, როგორც ეთოსი, როგორც ფილოსოფიური ცხოვრება. ამ დროს ხორციელდება იმის კრიტიკა, თუ რანი ვართ ჩვენ დღეს, რაც ასევე გულისხმობს ჩვენთვის დაწესებულ საზღვართა ისტორიულ ანალიზსა და ამ საზღვრების შესაძლო გადალახვის გზების დასახვას“                (აქ და ყველაგნ მ. ფუკოს გერმანული გამოცემიდან თარგმანები ჩემია – კ. ბ.)(Foucault,  2005, 693, 694, 706-707).] 

2. კანტის  ნაშრომის  ძირითადი  პრობლემატიკა 

თავის სტატიაში ი.კანტი აანალიზებს განმანათლებლობამდელი, ანუ პრემოდერნული  ადამიანის/საზოგადოების (ანტი-)თვისებებისა და უუფლებობის მიზეზებს. ესენია:

1. “სიზარმაცე” („Faulheit“): ეს მოსახლეობის, საზოგადოების ფუქსავატი  მდგომარეობაა, როდესაც მოსახლეობის, საზოგადოების უმრავლესობას ურჩევნია პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური პასუხისმგებლობა სხვას გადააბაროს და სხვამ (მაგ., მმართველმა კლასმა, პოლიტიკურმა თუ რელიგიურმა ინსტიტუციებმა და ა. შ.) იზრუნოს მის პოლიტიკურ, სოციალურ,  ეკონომიკურ, სულიერ და უფლებრივ მდგომარეობაზე. აქ კანტი ერთგვარ „ფსიქოლოგად“ გვევლინება და კონცეპტით „სიზარმაცე“ მიანიშნებს, ზოგადად, საზოგადოების და კერძოდ, პრემოდერნული საზოგადოების (ვთქვათ, აბსოლუტისტური რეჟიმის საზოგადოების) აპრიორულ ინერტულ, არადინამიურ, უინიციატივო და პარაზიტულ თვისებაზე.

2. “სიმხდალე” („Feigheit“): აქ კანტისთვის ცხადია, რომ განმანათლებლური იდეების ქადაგება და გავრცელება იმთავითვე გულისხმობს გაბატონებულ ტირანულ და დესპოტურ პოლიტიკურ რეჟიმთან დაპირისპირებას (მაგ., იმავე, აბსოლუტიზმთან დაპირისპირებას), ამ რეჟიმისაგან დევნას და საკუთარი სიცოცხლის საფრთხის ქვეშ დაყენებას. კანტმა კი კარგად უწყის, რომ მსგავსი რისკის გაღება იდეოლოგიისაგან ტვინგამორეცხილ, გაკონტოლებულ, მორჩლ და დაშინებულ საზოგადოების წევრებს არ ძალუძთ, ასეთი საზოგადოება იმთავითვე ბრძოლის უუნაროა.

3.  კონფორმიზმი, შემგუებლობა – “რამეთუ ძალიან მოსახერხებელია მორჩილი და დამოკიდებული იყო. […] მან ეს მორჩილება და მიბმულობა ხომ შეისისხლხორცა“ („Es ist so bequem, unmündig zu sein. […] Er hat sie so liebgewonnen“) (Kant, 1996, 9, 10);

4. უპირობო მორჩილება („Gehorsamkeit“), როგორც პოლიტიკური, სოციალური და რელიგიური >>უმაღლესი ეთიკა<< და >>სამოქალაქო სათნოება<<: „ყოველი მხრიდან მესმის ძახილი: მოეშვით განსჯას! იყავით მორჩილნი“ („Nun höre ich aber von allen Seiten rufen: räsoniert nicht! Aber gehorcht“) (Kant, 1996, 11);

5. “ფორმულები და წესები” („Formel und Satzungen“): ე. ი.ან იდეოლოგიური მოძღვრებანი (მაგ., აბსოლუტიზმი), რომელთაც “აწარმოებენ” იდეოლოგიზებული ინსტიტუციები (მაგ., სამეფო კარი, ეკლესია), ან ანტიდემოკრატიული, არაჰუმანური კანონმდებლობა, მორგებული დესპოტურ პოლიტიკურ რეჟიმზე. შესაბამისად, კანტის მიხედვით, ინსტიტუციების მიერ “წარმოებული” “ფორმულები და წესები” – ე. ი. იდეოლოგიური მოძღვრებები ან დრაკონული კანონები – გვევლინებიან მოსახლეობის ცნობიერების კონტროლისა და ადმინისტრაციული დამორჩილების მექანიზმებად.

ამგვარად, კანტი თავის სტატიაში ისე ააგებს განმანათლებლობის ცნების დეფინიცას, რომ ამავდროულად კრიტიკის საგანი გახდეს აქტუალური ვითარება, რომელიც განაპირობებს ადამიანის მორჩილებასა და უუნარობას, ადამიანის დამოკიდებულებით მდგომარეობას. ეს დამთრგუნველი და დამმორჩილებელი აქტუალური ვითარება კი არის კანტის დროს განატონებული აბსოლუტიზმი (შემდგომ, მე-20 საუკუნეში ეს იქნება ტოტალიტარიზმი და დიქტატორული რეჟიმები). ამიტომ, კანტი სტატიაში ავითარებს კრიტიკულ დისკურსსაც, რასაც კანტი ძველი ლათინური აფორიზმით უწოდებს – „Caesar non est supra Grammaticos“ („ცეზარი არ დგას გრამატიკოსებზე მაღლა“) (Kant, 1999, 15), რაც გულისხმობს იმას, რომ ყველა და ყველაფერი ექვემდებარება კრიტიკასა და განჩხრეკას, პოზიტიურ თუ ნეგატიურ შეფასებას, მათ შორის, აბსოლუტიზმი, აბსოლუტისტი მმართველის ხელშეუხებლობა და კანონზე მაღლა დგომა (legibus solutus), ასევე, რელიგიური თუ სოციალური დოგმებისა და პრაქტიკების შეუვალობა, მათი უცვლელობა და უცთომელობა. ამიტომ სტატიაში კანტი სწორედ იმას ცდილობს, რომ  გააანალიზოს ამ მიბმულობის მიზეზები და გააკრიტიკოს ისინი. ამ კრიტიკით კი კანტი ავითარებს განმანათლებლურ სამუშაოს, აფუძნებს განმანათლებლობას:

„ადამიანების მიბმულობისათვის („Unmündigkeit“) სწორედ ის მეურვენი („Vormünder“) ზრუნავენ (ანუ: მმართველი პოლიტიკური კლასი, ასევე იდეოლოგიზებული ინსტიტუციები, მაგ., ეკლესია, იდეოლოგიზებული მოძღვრებები, მაგ., აბსოლუტიზმი, შემდგომში კი, სოციალიზმი, ფაშიზმი, კომუნიზმი და ა. შ. – კ. ბ.),რომელთაც, სწორედ რომ  თავის სასარგებლოდ, ზედამხედველობა („Oberaufsicht“) დაუწესეს მათ. ხოლო მას შემდეგ რაც ამ მეურვეებმა თავიანთი შინაური საქონელი/ნახირი („Hausvieh“) ჯერ დაადებილეს/გამოათაყვანეს („dumm gemacht haben“), მერე საიმედო ადგილი მიუჩინეს და გამოამწყვდიეს, რომ ამ მორჩილმა და წყნარმა არსებებმა თავიანთი ჭოჭინის იქით ნაბიჯის გადადგმა არ გაბედონ, ეს მეურვენი მათ ახლა უკვე წარმოუსახავენ იმ საფრთხეს, რაც მათ დაემუქრებათ, თუკი ისინი შეეცდებიან, დამოუკიდებლად გაიარონ (ამგვარად, აქ კანტი მიანიშნებს ამ „მეურვეთა“ მაკონტროლებელ, სადამსჯელო, პროპაგანდისტულ და იდეოლოგიურ მოქმედებებზე – კ. ბ.). […] წესები და ფორმულები (ანუ, იდეოლოგიური მოძღვრებანი, დოგმები –           კ. ბ.),  –  ბუნების მიერ  ადამიანისათვის მომადლებულ ნიჭთა ჩახშობის ეს რაციონალიზებულიური და გააზრებული ჩახშობის ეს მექანიკური ხელსაწყოები,  –  არის ამ მუდმივი და ფუნდამენტური მიბმულობის ბორკილები“ (Kant, 1996, 9, 10).

ამ  მიბმულობიდან, დამოკიდებულებიდან ადამიანის, საზოგადოების გამოსვლის წინაპირობები კი, კანტის მიხედვით, შემდეგია:

1. “საკუთარი გონების საჯარო გამოყენება” („das öffentliche Gebrauch seiner Vernunft“) (Kant, 1996, 11), ანუ საკუთარი კრიტიკული აზრის თავისუფლად, ღიად გამოხატვა (ზეპირი გამოსვლა, პუბლიკაციები და ა.შ.), რაც ყველას (სწავლული, მღვდელი, ოფიცერი, მასწავლებელი…) თავისებური მოქალაქეობრივი და ეთიკური მოვალეობაა: „საკუთარი გონების საჯარო გამოყენება კი მუდმივად თავისუფალი უნდა იყოს, მხოლოდ ასე გავრცელდება განმანათლებლობა ადამაინებში“ („der öffentliche Gebrauch  seiner Vernunft muss jederzeit frei sein, und der allein kann Aufklärung unter Menschen Zustande bringen“)(Kant, 1996, 11).

2. თავისუფალი მოაზროვნეები, დამოუკიდებელი ინტელექტუალები, („Selbstdenkende“) აღსავსენი უკომპრომისობით, ნონკონფორმიზმით, სამოქალაქო სიმამაცის ეთიკით (Sapere aude), სიმართლის სიყვარულით, რომელთა საზოგადოებრივი აქტიურობა და საგანმანათლებლო მოღვაწეობა დანარჩენი საზოგადოების დამოკიდებულებითი მდგომარეობიდან გამოყვანის უმთავრესი ფაქტორია, ვინაიდან, კანტის მიხედვით, ის ადამიანი, ის საზოგადოება, რომელსაც მიბმულობა ძვალ-რბილში აქვს გამჯდარი, თავის თავს ვერ აღზრდის: “მხოლოდ მცირედთ მოახერხეს საკუთარი  გონების ძალისხმევითა და სულის წრთვნით („“durch eigene Bearbeitung ihres Geistes“”)თავი დაეღწიათ მიბმულობისათვის და მყარი ნაბიჯი გადაედგათ. […] ცალკეულ ადამიანს კი, ვისთვისაც ლამის ასე ბუნებრივ მდგომარეობად ქცეულა მიბმულობა, გაუჭირდება თავი დააღწიოს მას” („“Es ist also für jeden einzelnen Menschen schwer sich aus der ihm beinahe zur Natur gewordenen Unmündigkeit herauszuarbeiten“”)  (Kant, 1996, 10).

3. საზოგადოების აღზრდა („Erziehung“) თავისუფალ მოაზროვნეთა მიერ,  ასევე მმართველი კლასიდან გამოსული განმანათლებლობას ნაზიარები („aufgeklärt“) პოლიტიკური პერსონებისპირების მიერ, რომელთა ვალდებულებაა/მოვალეობააია შექმნან თავისუფალი კრიტიკული აზრის საჯაროდ გამოთქმისა და გამოხატვის სივრცე, რომელთა ვალია ვალდებულებაა/მოვალეობაა განავითარონ დააფუძნონ განმანათლებლური და საგანმანათლებლო პროცესი (ე. ი. უბიძგონ, ხელი შეუწყონ გამოსვლას მიბმულობიდან) და ასე შექმნან კრიტიკული აზროვნების განვითარების პირობები. შესაბამისად, კანტის მიხედვით, სწორედ ასე შეიქმნება პერსპექტივაში პირობები, რომ საზოგადოებამ თავის თავი აღზარდოს, თავის თავი გაანათლოს, თავის თავი განმანათლებლობას აზიაროს („sich selber aufkläre“), პოლიტიკური, სოციალური, რელიგიური დოგმატიზმი და სტერეოტიპები უკუაგდოს, „მიბმულობის სატანჯველი ჩამოიცილოს“ („das Joch der Unmündigkeit abwerfen“) (Kant, 1996,10), რომ ადამიანს ღირსების გრძნობა გაუჩნდეს, საკუთარი თავი და სხვა დააფასოს („den Geist einer vernünftigen Schätzung  des eigenen Werts und des Berufs jedes Menschen”)(Kant, 1996, 10). ამგვარად, განმანათლებლობა გვევლინება, როსოციალურ-პოლიტიკური გამორკვევის პროცესადი,  როგორც აღზრდის, კრიტიკის პროცესადი, კრიტიკული  აზროვნების  განვითარებისა და  კრიტიკული აზრის ღიად და თავისუფლად გამოხატვის მუდმივი პროცესადი, კრიტიკული აზრის საჯაროდ გამოთქმის სივრცედ, დამოუკიდებლად აზროვნების უნართა გამომუშავების პროცესადი: „მაქსიმა, მუდამ იაზროვნო დამოუკიდებლად, არის განმანათლებლობა“ („Die Maxime, jederzeit selbst zu denken, ist die Aufklärung“) (Kant, 1996, 17).

4. რეფორმა, როგორც გარდაქმნების თანმიმდევრული, დინჯი, კეთილგონიერი პროცესი (და არა რევოლუცია): კეთილგონიერი, ჰუმანური, რაციონალური სამოქალაქო ინიციატივები “ქვემოდან” („einen Vorschlag bringen“), ანუ საზოგადოების დაბალი ფენებიდანდა შემხვედრი გაგება “ზემოდან”, ანუ ხელისუფლის/ხელისუფლების მხრიდან, რაც (ანუ შემხვედრი გაგება “ზემოდან“) კანტთან, პირველ რიგში,  გულისხმობს სიტყვის თავისუფლებისთვის, კრიტიკული აზროვნებისთვის თავისუფალი და შეუფერხებელი  გარემოს შექმნას მონარქის, მმართველი კლასის მიერ. ეს უკანასკნელი უნდა ცდილობდეს მუდმივად პასუხობდეს ხალხის ნებასა და მოთხოვნილებებს, პირველ რიგში, სწორედ  იმ მიმართულებით, რომ  ხალხმა („Volk“), “ქვეშევრდომებმა” („Untertanen“), “მოქალაქეებმა” („Bürger“) “საკუთარი გონების საჯაროდ მოხმარება” თავისუფლად და შეუფერხებლად შეძლონ: “მისი (მონარქის, ხელისუფლის – კ. ბ.)საკანონმდებლო თვალსაწიერი/ხედვა სწორედ იმას ეყრდნობა, რომ ის მთელი ხალხის ნებას თავის თავში შემოიკრებს, თავის ნებას უკავშირებს. როდესაც ის განჭვრეტს და ირწმუნებს, რომ ყოველი ჭეშმარიტი სამომავლო გაუმჯობესება სამოქალქო წესრიგს არ დაარღვევს, მას შეუძლია თავის ქვეშევრდომებს გასაქანი მისცეს, რომ მათ ის გააკეთონ, რაც მათ მიაჩნიათ საჭიროდ საკუთარი სულის ცხონებისათვის          (აქ კანტი რელიგიისა და სინდისის თავისუფლების პოსტულატსაც ავითარებს – კ. ბ.). […] მაგრამ სახელმწიფოს მმართველის აზროვნების წესი („Denkungsart“) კიდევ უფრო შორს წავა, როდესაც ის განჭვრეტს, რომ სრულიად უსაფრთხოა, თუკი მისი საკანონმდებლო ქმედება („Gesetzgebung“) თავის ქვეშევრდომებს ნებას დართავს, რათა მათ საკუთარი გონება საჯაროდ მოიხმარონ (ე. ი. საჯაროდ გამოთქვან კრიტიკული აზრი, როგორც წერილობით, ისე ზეპირად –   კ. ბ.) და საჯაროდ  გამოთქვან თამამი და პირდაპირი კრიტიკა („eine freimütige Kritik“)  თვით არსებული კანონების  გაუმჯობესების შესახებ“ (Kant, 1996, 16).

მაგრამ აქვე უნდა ითქვას, რომ კანტი ცოტა არ იყოს მიამიტურად ეკიდება მმართველის, მმართველი კლასის კეთილ ნებას, ზედმეტად ენდობა „ზემოდან“ წამოსულ ამ პოლიტრიკურ კეთილ ნებას, მიაჩნია რა რეფორმებისადმი ხელისუფლის მზაობა ერთგვარ აპრიორულ მოცემულობად. თუმცა აქ კანტის ეს >>მიამიტობა<< გასაგებია, თუკი მხედველობაში მივიღებთ ისტორიულ კონტექსტს: კერძოდ, კანტი თავის სტატიაში ხსენებულ „სახელმწიფოს მმართველში“ („Staatsoberhaupt“) (Kant, 1996, 16) მის თანამედროვე ხელისუფალს, პრუსიის მეფე ფრიდრიხ მეორე დიდს (1712-1786) გულისხმობდა, რომელმაც 1740 წლიდან მოყოლებული, ანუ როცა ის ტახტზე ავიდა, გარკვეული რეფორმები გაატარა – გააუქმა ბატონყმობა, 25-წლიანი სამხედრო სამსახური, გარკვეული დოზით დაუშვა სიტყვის თავისუფლება და დამოუკიდებელი ფილოსოფიური ჟურნალების გამოცემა, ხელს უწყობდა მეცნიერების განვითარებას და დააარსა ბერლინის მეცნიერებათა სამეფო აკადემია, თავის სამეფოში დაუშვა  რელიგიური ტოლერანტობა, რომლის ნიმუშიც და ცენტრიც იყო პრუსიის სამეფოს დედაქალაქი ბერლინი. ასევე ცნობილია, რომ მრავალი წლის მანძილზე ფრიდრიხ დიდის სამეფო კარზე სკანდალური ფრანგი განმანათლებელი, ვოლტერი ცხოვრობდა, რომელიც საფრანგეთის მეფე ლუი XV რისხვას გამოექცა და პრუსიის სამეფოში ფრიდრიხ დიდს შეაფარა თავი (Borries, 2003, 14-16). თუმცა აქვე ხაზგასმით უნდა ითქვას, რომ მიუხედავად რეფორმებისა ფრიდრიხ დიდის პრუსიის სამეფო მაინც აბსოლუტისტური (და არა კონსტიტუციური) მონარქია იყო, ოღონდ რეფორმირებული.  ამიტომაც უწოდებდნენ ფრიდრიხ დიდის მონარქიას „განმანათლებლობამიღებულ აბსოლუტიზმს“ („aufgeklärter Absolutismus“) (Borries, 2003, 14).

[შენ. 3. ისე კი, კანტის მიამიტური ნდობა მონარქისა და მმართველი კლასის რეფორმატორული კეთილი ნებისადმი, კანტისაგან წამოსული მათი აპრიორული მოიმედეობა („რისი იმედი უნდა მქონდეს?“, „“Was darfsoll ich hoffen?“”, აქვე კანტისავე ერთ-ერთი ცნობილი კითხვაც რომ გავათამაშოთ), მალევე გაქარწყლდა, როდესაც ტახტზე ფრიდრიხ დიდის მემკვიდრე, ფრიდრიხ ვილჰელმ მეორე ავიდა, ვინც ტახტზე ასვლისთანავე განმანათლებლობა რელიგიისა და სახელმწიფოს საფრთხედ გამოაცხადა,   ვინც მამამისის რეფორმები შეაჩრა, ხოლო 1788 წელს  ცენზურა აღადგინა და  ცენზურის საბჭო დააფუძნა, რომელსაც, პირველ რიგში, ის პუბლიკაციები უნდა ამოეღო და აეკრძალა, „რომლებიც წმინდა წერილის ფუნდამენტურ ჭეშმარიტებებს ძირს უთხრიან და განმანათლებლობის სახელით ათას ცდომილებას ავრცელებენ“ (Bahr, 1996, 83). ამგვარად, აიკრძალა სიტყვის თავისუფლება, დაიხურა ბერლინის >>ის<< ცნობილი ფილოსოფიური ჟურნალი – „ბერლინის ყოველთვიური ჟურნალი“, ხოლო თავად კანტი დიდხანს ვერ აქვეყნებდა თავის პუბლიკაციებს. გარდა ამისა,  რეპრესიები გატარდა ჟურნალის ავტორების მიმართ: კერძოდ, „მწვალებლობის“ ბრალდების გამო პასტორმა ანდრეას რიმმა (Andreas Riem) (1749-1807) თავისი თანამდებობა დატოვა, ხოლო თეოლოგი კარლ ფრიდრიხ ბაარდტი (Karl Friedrich Bahrdt) (1741-1792) დააპატიმრეს, რომელმაც შემდგომ თავისი დარჩენილი ცხოვრება ქალაქ ჰალეში გაატარა მედუქნედ (Bahr, 1996, 83).]    

ამიტომაც კანტი თავის სტატიაში   არ საუბრობს რეფორმით მიღწეული პოლიტიკური და სამოქალაქო რეფორმებისცვლილებების კონსტიტუციურ გამყარებასა და მოქალაქეთა კონსტიტუციურ გარანტიებზე. სტატიაში კანტს ამაზე რომ ესაუბარა, ეს ფრიდრიხ დიდთან დაპირისპირებას ნიშნავდა, ვინაიდან სტატიაში სახელმწიფოს კონსტიტუციური მოწყობისა და კონსტიტუციური გარანტიების მოთხოვნა უკვე გულისხმობდა მეფის (აქ: ფრიდრიხ დიდის) უფლებათა კონსტიტუციით შეზღუდვას, შესაბამისად, მეფის აბსოლუტიზმის გაუქმებას. ამიტომაც კანტი რეფორმების გატარების საკითხში დელიკატურად შემოიფარგლა სახელმწიფოს მმართველის მიერ ზემოდან ინიცირებული კეთილი პოლიტიკური ნების აპრიორულობით, ანუ რაღაც მომენტში რეფორმების ზემოდან გატარების გარდაუვალობის ხაზგასმით და ამა თუ იმ დრაკონული კანონის გაუქმებითა და შევცვლით, მაგ., ცენზურის კანონის გაუქმებითა და სიტყვის თავისუფლების დაშვებით, რასაც კანტი „საკუთარი გონების საჯაროდ მოხმარებას“ უწოდებს. თავის სტატიაში კანტი ამის თაობაზე შესაბამის რეკომენდაციასაც გასცემს. ამ მხრივ საყურადღებოა კანტის სტატიის შემდგომი პასაჟი (აქვე შევნიშნავ, რომ აღნიშნული პასაჟის დისკურსი სწორედ ისეა აგებული, თითქოს კანტი რჩევას აძლევდეს ფრიდრიხ მეორე დიდს): „მაგრამ სახელმწიფოს მმართველის აზროვნების წესი („Denkungsart“) კიდევ უფრო შორს წავა, როდესაც ის განჭვრეტს, რომ სრულიად უსაფრთხოა, თუკი მისი საკანონმდებლო ქმედება („Gesetzgebung“) თავის ქვეშევრდომებს ნებას დართავს, რათა მათ საკუთარი გონება საჯაროდ მოიხმარონ“ (Kant, 1996,  16).

ი. კანტის სტატიის მთავარ ნაკლოვანებად ამიტომაც მიმაჩნია ის, რომ “ფრიდრიხიანელი” კანტი სტატიაში პრინციპულად არ საუბრობს დამფუძნებელი ძირითადი კანონის (კონსტიტუციის) მიღებაზე, კონსტიტუციით განსაზღვრულ სამოქალაქო გარანტიებსა და ადამიანის ფუნდამენტური ბუნებრივი უფლებების (სიცოცხლე, საკუთრება, თავისუფლება) კონსტიტუციით დაცვაზე, ეკლესიის სახელმწიფოსაგან გამიჯვნაზე (ცნობისთვის: იმ დროს და შემდგომ, მე-19 საუკუნეშიც პრუსიის სამეფოსა და გაერთიანებულ გერმანიის რაიხში ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგია იყო), დემოკრატიული ინსტიტუციების დაფუძნებაზე (მაგ., პარლამენტი, დამოუკიდებელი სასამართლო), სახელისუფლო რეფორმასა და ხელისუფლების სამი დამოუკიდებელი და ურთიერთმაკონტროლებელი შტოს აღმოცენებაზე (სასამართლო, საკანონმდებლო, აღმასრულებელი ხელისუფლებანი), რომელთა საფუძველზეც განმანათლებლობისაგან ინიცირებული გამოსვლით მოპოვებული თავისუფლება და ამ გამოსვლის წყალობით ადამიანის მიბმულობისაგან გათავისუფლება კონსტიტუციურ და ინსტიტუციურ ლეგიტიმაციას მიიღებდა. მით უმეტეს, უკვე ერთი საუკუნე იყო გასული, რაც არსებობდა მსგავსი გამოცდილება: კერძოდ, 1688/89 წლების ინგლისის ე. წ. „დიადი რევოლუციის“ („Glorious Revolution“) შედეგად აბსოლუტიზმის გაუქმება ინგლისში, აქ კონსტიტუციური მონარქიის დაფუძნება, მეფის ხელისუფლების შეზღუდვა პარლამენტის მიერ და ინგლისელი განმანათლებელი ფილოსოფოსის, ჯონ ლოკის (1632-1704) მიერ განსაზღვრული ადამიანის ძირეული ბუნებითი/ბუნებრივი უფლების (გერმ. Naturrecht) კონსტიტუციური აღიარება (Geier, 2012, 15-17, 26-28). ამის საპირიპიროდ, კანტს განმანათლებლობას ნაზიარები, განმანათლებლური იდეებით აღზრდილი („aufgeklärt“) მმართველის (ამ შემთხვევაში, მონარქის) კეთილი ნების, ტოლერანტული, ჰუმანური ბუნებისა და მაღალი შეგნების იმედი აქვს და ამ ყოველივედან წამოსული აბსოლუტისტი ხელისუფლის რეფორმების სურვილის. აქ კი, როგორც ზემოთ შევნიშნე, კანტი პოლიტიკურ კონიუნქტურას უწევს ანგრიშს და რეფორმატორი და განმანათლებლობასნაზიარები ფრიდრიხ მეორის ფაქტორს ითვალისწინებს.

მართალია სტატიაში კანტი იმასაც უსვამს ხაზს, რომ მმართველი (მონარქი) უპირობოდ ვერ უკარნახებს, ვერ უბრძანებს, ვერ მოუწოდებს მოქალაქეებს –              და შემდგომ აპელირებს ცნობილ ლათინურ გამოთქმაზე: „კეისარი/იმპერატორი არ დგას გრამატიკოსებზე მაღლა“ („Caesar non est supra Grammaticos“) (Kant, 1999, 15), რითაც კანტი მიანიშნებს მონარქის ძალაუფლების დესაკრალიზაციისა და მისი ხელისუფლების სეკულარიზაციის აუცილებლობაზე, რაც ნიშნავს იმას, რომ მონარქიც სხვა მოქალაქეთა მსგავსად საყოველთაო კანონს უნდა დაემორჩილოს და არ უნდა იდგეს კანონზე მაღლა (legibus solutus),  –  მაგრამ, ვიმეორებ, კანტი კონკრეტულად მაინც არაფერს ამბობს, ეს ყოველივე რაიმე სპეციალური კანონით (მაგ., პარლამენტის უფლებათა დეკლარაციით) თუ კონსტიტუციით  უნდა დარეგულირდეს  თუ არა.

ამგვარად, კანტის მიხედვით, განმანათლებლობის პროცესის გაღრმავება მმართველი კლასის მაღალ პოლიტიკურ შეგნებასა და  სოლიდარულ კეთილ ნებაზეა დამოკიდებული, რაც პერსპექტივაში, ცხადია, არ ქმნის იმის გარანტიას, რომ ეს მაღალი შეგნება და კეთილი ნება ამ მმართველი კლასისაგან ყოველთვის გამოვლინდება (იხ. ზემოთ სქოლიო (3) პრუსიის მეფე ფრიდრიხ ვილჰელმ II და მისი ანტიგანმანათლებლური, ანტირეფორმატორული კურსის შესახებ). ამიტომ აუცილებელია პოლიტიკური და კონსტიტუციური გარანტიები და ხელისუფლების არჩევითობის პრინციპი, რათა საბოლოოდ გამყარდეს განმანათლებლობის მიერ მოტანილი თავისუფლებანი და ადამიანის უფლებანი.

3. კანტი და რევოლუცია

მართალია, კანტი გულმხურვალედ მიესალმა საფრანგეთის 1789 წლის დიდ რევოლუციას (Bahr, 1996, 78), მაგრმ საბოლოოდ ის სახელმწიფოს მოწყობისა და პოლიტიკური გარდაქმნების საკითხში მაინც რეფორმატორულ-ევოლუცირ გზას უჭერდა მხარს. შესაბამისად, კანტისთვის განმანათლებლობა ნელი, ევოლუციური, დროში განფენილი პროცესია, მიბმულობიდან თანადათანობითი გამოსვლაა და  არა რევოლუციური ამბოხი, რომელიც მისთვის ერთ ტირანიას მეორეთი ცვლის, ხოლო ძველ პოლიტიკურ და სოციალურ სტერეოტიპებსა და დოგმებს ახალი პოლიტიკური და სოციალური დოგმებითა და სტერეოტიპებით ანაცვლებს. ამიტომაც კანტისთვის ცხადია, რომ პოლიტიკური რევოლუცია არ ნიშნავს საზოგადოების ცნობიერების, „აზროვნების წესის“ („Denkungsart“)ასევე რევოლუციურ ცვლილებას, პოლიტიკური რევოლუცია არ უდრის ცნობიერების სასიკეთოდ რევოლუციას. და ამის დასტური მისთვის იყოს, იგივე, საფრანგეთის რევოლუცია, რამაც „უხვად მოიტანა სისხლი და ცხედრები“: „ამგვარად, საზოგადოება ნელ–ნელა მივა განმანათლებლობამდე. შესაძლოა, რევოლუციამ დაამხოს პიროვნების დესპოტიზმი და ძალაუფლებისა– და ვერცხლისმოყვარეთა ტირანია, მაგრამ აზროვნების წესის ჭეშმარიტი რეფორმა („wahre Reform der Denkungsart“) ვერასოდეს განხორციელდება; არამედ უგუნურ დიდ მასსას ახლა უკვე ახალი ცრურწმენები („Vorurteile“) ისეთივე ძალით დარევენ ხელს, როგორც ძველი ცრურწმენები ურევდნენ ტვინს“ („Daher kann ein Publikum nur langsam zu  Aufklärung  gelangen. Durch eine Revolution wird vielleicht wohl ein Abfall von persönlichem Despotism und gewinnsüchtiger oder herrschsüchtiger Bedruckung, aber niemals wahre Reform der Denkungsart zustandekommen; sondern neue Vorurteile werden, ebensowohl  als die alten, zum Leitbande des gedankenlosen grossen Haufen dienen“) (Kant, 1996, 10-11).

ამგვარად, კანტისთვის მნიშვნელოვანია ძირეული ცვლილება არა პოლიტიკურ სიბრტყეზე, არამედ ადამიანის, საზოგადოების ცნობიერებაში, მისთვის გადამწყვეტია „აზროვნების წესის რეფორმა“ („Reform der Denkungsart“). ცნობიერების ეს შინაგანი რევოლუცია, ანუ „აზროვნების წესის რეფორმა“ კი გარედან უნდა წარიმართოს ევოლუციურად და თანმიმდევრულად, რაც თამამმა და უკომპრომისო განმანათლებლებმა უნდა განახორციელონ, ან უნდა განახორციელოს რეფორმატორმა  მმართველმა  კლასმა.

4. განმანათლებლობის  უალტერნატივობა  კანტთან

ამიტომ, განმანათლებლობის უკუგდება და მასთან ბრძოლა კანტისთვის ნიშნავს „ადამიანური ბუნების წინააღმდეგ წასვლას“, „ადამიანის წმიდათაწმიდა უფლებების დარღვევასა და ფეხით გათელვას“, ვინაიდან ადამიანის მიბმულობიდან გამოსვლისა და ცნობიერების რევოლუციის ერთადერთი წინაპირობა მისთვის მხოლოდ განმანათლებლობაა:

„მსგავსი კონტრაქტი, რომელიც კაცთა მოდგმას განმანათლებლობასთან შემდგომ ზიარებას სამუდამოდ შეაფერხებს, არის ნული და არარაობა („null und nichtig“)            (სიტყვაში „კონტრაქტი“  კანტი გულისხმობს რაიმე  სახელმწიფოებრივ ან რელიგიურ იდეოლოგიას, ან რაიმე შეუვალ და უცვლელ >>საკრალურ<< დოგმას, ასევე, ერთგვარ დამთრგუნველ საზოგადოებრივ ხელშეკრულებას ტირან მმართველსა (აქ: აბსოლუტისტ ხელისუფალსა) და ხალხს შორის, რომელიც ხალხს სწორედ >>იმ<< მიბმულობაში კეტავს. ამ „კონტრაქტის“ უარყოფით კანტი შეფარვით აკრიტიკებს აბსოლუტიზმსა და აბსოლუტიზმის იდეოლოგ ინგლისელ სახელმწიფო ფილოსოფოს თომას ჰობსს, სწორედ მსგავსი „კონტრაქტის“, ანუ ე. წ. „საზოგადოებრივი ხელშეკრულების“, იდეის ავტორსა და ინიციატორს, რომლის მიხედვითაც ხალხმა თურმე ნებაყოფლობით უნდა გადააბაროს თავისი უფლებები და თავის თავზე  ზრუნვის საქმე აბსოლუტისტ მმართველს, რითაც ხალხი, ფაქტიურად, საკუთარ თავზე იდგამს მიბმულობის  უღელს. არადა კანტისთვის სწორედ ეს არის მიბმულობა და თავის სტატიას ის სწორედ მსგავსი „მზრუნველობის“, ნებაყოფლობითი მორჩილებისა და სხვისაგან მოვლა-პატრონობაზე მოქალაქეთა ნებაყოფლობითი თუ იძულებითი თანხმობის კრიტიკით იწყებს. – კ. ბ.). […] ერთმა ეპოქამ, ერთმა საუკუნემ (მაგ., აბსოლუტიზმის საუკუნემ, ან პერსპექტივაში სხვა დესპოტურმა პოლიტიკურმა რეჟიმმა – კ. ბ.)თავის მიერ შემოღებული კანონებით მომდევნო ეპოქა არ უნდა ჩააყენოს ისეთ ვითარებაში, რომ შეფერხდეს განმანათლებლობის შემდგომი განვითარება. ეს იქნება  ადამიანის ბუნების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული („ein Verbrechen gegen die menschliche Natur“), რომლის (ანუ ადამიანის ბუნების – კ. ბ.)უპირველესი, პირველადი საწყისისეული („ursprünglich“) დანიშნულება და მოწოდება სწორედ ამ განვითარებაში, ამ წინსვლაში („Fortschreiten“) მდგომარეობს. […] მართალია, ადამიანს შეუძლია თავის თავს გარკვეული ხნით განმანათლებლობა გადაუვადოს, განმანათლებლობა  გარკვეული ხნით შეაფერხოს და შეაყოვნოს, მაგრამ განმანათლებლობის უარყოფა და უკუგდება მისთვის, და უფრო მეტად კი მისი შთამომავლობისთვის, ადამიანის/ადამიანობის წმინდა უფლებების დარღვევა და ფეხით გათელვა  იქნებოდა („die heiligen Rechte der Menschheit zu verletzen und mit Füßen zu treten“) (Kant, 1996, 13, 14).

ამგვარად, განმანათლებლობა კანტისთვის შეუქცევადი და გარდაუვალი პროცესია, ვინაიდან იგი არის გამოსვლის აპრიორული („ursprünglich“) პროცესი, რომელიც დაიწყო და ამიერიდან უსასრულოდ (გა)გრძელდება. ამიტომაც დაიწყო კანტმა თავისი სტატია კონცეპტ გამოსვლაზე („Ausgang“) აქცენტირებით, რითაც მიანიშნა, რომ განმანათლებლობის შეუქცევადი ისტორიული პროცესი უკვე დაწყებულია, რომ მას ვეღარაფერი შეაჩერებს და ის მუდამ აქტუალური იქნება.

[შენ. 4. შდრ.: „კითხვა, რომელიც კანტის სწორედ ამ ტექსტში („რა არის განმანათლებლობა?“ – კ. ბ.)იჩენს პირველად თავს, არის კითხვა აწმყოს შესახებ, კითხვა აქტუალობის შესახებ: რა ხდება დღეს? რა ხდება ახლა? და რა არის ეს >>ახლა<<, რომლის ფარგლებშიც ჩვენ ასეთნი და სხვანაირნი ვართ, რა არის ეს >>ახლა<<,  რომელიც იმ მომენტს განსაზღვრავს, როდესაც მე ვწერ? […] ეს კითხვა იმიტომ კი არ დაისმის, ამა თუ იმ ვითარებაში საკითხის ამა თუ იმ ფილოსოფიურ გადაწყვეტას რისი განსაზღვრა შეუძლია, არამედ ეს კითხვა, პირველ რიგში, იმიტომ დაისმის, რომ განისაზღვროს, თუ რა არის ეს აწმყო, კითხვა დაისმის, რომ განისაზღვროს აწმყოს ის კონკრეტული შემადგენელი ელემენტი (მაგ., მიბმულობა და აქედან გამოსვლის აუცილებლობა – კ. ბ.),რომელიც უნდა ამოვიცნოთ და შევიცნოთ, რომელიც აწმყოს სხვა ელემენტთაგან უნდა განვასხვაოთ და გავმიჯნოთ; კითხვა ისმის, თუ რა არის აწმყოში ფილოსოფიური რეფლექსიისათვის აქტუალური და საზრისის შემცველი. […] რომელია ჩემი აქტუალობა? რა არის ამ აქტუალობის საზრისი? (ე. ი.: რა უნდა ვიცოდე? –  კ. ბ.)და, რა უნდა მოვიმოქმედო მე, როდესაც ამ აქტუალობაზე ვსაუბრობ? (ე. ი.: რა უნდა ვქმნა? – კ. ბ.).[…] „მოდერნულად“ წოდებული ფილოსოფიის (რომელიც დაახლ.  მე-18 საუკუნის ბოლოდან იწყება) ერთ–ერთ დიდ ფუნქციათაგანია, თავის თავს გამოჰკითხოს საკუთარი აქტუალობის შესახებ.[…] თუმცაღა  თანამედროვე მოდერნულ ფილოსოფიაში არის კიდევ ერთი ტიპის კითხვა, სხვაგვარი ტიპის კრიტიკული კითხვა: ეს სწორედ ის კითხვაა, რომელიც განმანათლებლობაზე დასმულ კითხვაში იჩენს თავს. ეს კრიტიკული კითხვა ისმის ასე: “რა არის ჩვენი აქტუალობა? რა არის შესაძლებელ გამოცდილებათა აქტუალური სივრცე?”. აქ საქმე ჭეშმარიტების ანალიტიკას კი არ ეხება, არამედ საქმე ეხება აწმყოს ონტოლოგიას, ჩვენი რაობის ონტოლოგიას“ (Foucault,  2005, 838, 840, 841, 847-848).]

5. ფუკოს ჰერმენევტიკული წრე, ანუ კანტის პოსტმეტაფიზიკური რეცეფცია

ი. კანტის სტატიის გამოსვლიდან ზუსტად 200 წლის თავზე მიშელ ფუკომ (1926-1984) კოლეჟ დე ფრანსში (Collège de France) 1983 წლის 5 იანვარს ჯერ სპეციალური საჯარო ლექცია მიუძღვნა კანტის სტატიას და განმანათლებლობის კანტისეულ გააზრებას, შემდეგ კი ერთი წლის თავზე სპეციალური სტატიაც გამოაქვეყნა სათაურით „რა არის განმანათლებლობა?“ („Qu’est-ce que les Lumières?“) (Foucault,  2005,  687-707; 837-848, ). როგორც აღმოჩნდა, ეს იყო მ. ფუკოს უკანასკნელი საჯარო გამოსვლა და ნაშრომი, რითაც მან დასავლურ აზროვნებაში ერთგვარი ჰერმენევტიკული წრე შეკრა აღნიშნულ საკითხზე და თითქოსდა ერთხელ და სამუდამოდ განსაზღვრა და გადაჭრა განმანათლებლობის რაობის პრობლემა.

მ. ფუკომ კანტის სტატიის მნიშვნელობისა და აქტუალობის თვალსაზრისით გამოჰყო შემდეგი პუნქტები:

1. განმანათლებლობის კანტიანური გაგების, ანუ განმანათლებლობის  გამოსვლის პროცესად გაგების მუდმივი აქტუალობა როგორც სოციალურ-პოლიტიკური, ისე მეთოდოლოგიური თვალსაზრისით (კონცენტრაცია მხოლოდ ისტორიული აწმყოს ანალიტიკასა და კრიტიკაზე);

2. განმანათლებლობა, როგორც კრიტიკული დისკურსი და როგორც ისტორიული ყოფის (განსკუთრებით კი, აწმყოს) მუდმივი კრიტიკის რეჟიმი;

3. განმანათლებლობა, როგორც ისტორიულ ზღვარზე, ისტორიულ გარდამტეხ ეტაპზე საკთარი თავის მუდმივად ჩაყენების “ჰეროიკული” აქტი;

4. კანტის ნაშრომის პარადიგმატულობა მოდერნული ფილოსოფიისა და   მოდერნის ეპოქის ფილოსოფოსის ეთიკური თვითგანსაზღვრისათვის: „ვფიქრობ, ეს ტექსტი ახლებურად წამოაყენებს საკითხს ფილოსოფიური რეფლექსიის  შესახებ“ (Foucault,  2005, 837).

თავის ლექციასა და სტატიაში მ. ფუკომ განსაკუთრებული ყურადღება გაამახვილა კანტის კონცეპტზე „გამოსვლა“ („Ausgang“). მისთვის კანტის სტატიაში სწორედ ეს კონცეპტია გადამწყვეტი და მნიშვნელოვანი, ვინაიდან, ფუკოს მიხედვით, სწორედ კონცეპტი გამოსვლა გახაზავს, რომ მე-18 საუკუნიდან მოყოლებული განმანათლებლობა  შუქცევადი, მარადაქტუალური და უსასრულო პროცესია, ხოლო ამავე საუკუნიდან მოყოლებული ფილოსოფოსის მუდმივი ეთიკური ვალია ხელი შეიწყოს მიბმულობიდან გამოსვლის პროცესს, უფრო მეტიც, დააჩქაროს ეს პროცესი:

„მე მგონია, რომ სწორედ განმანათლებლობაა ის უნიკალური მოვლენა, რომელიც წინ მიუძღვის მთელს ევროპულ მოდერნს/მოდერნის ეპოქას. ის წარმოჩნდება როგორც მუდმივი, პერმანენტული პროცესი და იგი სულაც არ არის უბრალოდ ერთი ეპიზოდი იდეების ისტორიაში. მე-18 საუკუნიდან მოყოლებული განმანათლებლობა ჩვენს აზროვნებაში გამჯდარი ფილოსოფიური საკითხია. […] კანტი სულ სხვაგვარად სვამს განმანათლებლობის საკითხს: კერძოდ, მისთვის ეს არც მსოფლიო ეპოქაა, რომელსაც ვეკუთვნით, არც საყოველთაო მოვლენაა, რომლის ნიშნებსაც აქა-იქ ფრაგმენტულად აღვიქვამთ, და არც რაიმეს განსრულების დასაწყისია. კანტი ნეგატიური ვითარებდან, ნეგატიური პერსპექტივიდან განსაზღვრავს განმანათლებლობას. კერძოდ, განსაზღვრავს როგორც გამოსვლას („Ausgang“). […] განმანათლებლობისადმი მიძღვნილ ტექსტში კითხვა (იგულისხმება კითხვა – „რა არის განმანათლებლობა – კ. ბ.) წმინდად აქტუალურია, აქტუალობის შემცველია. ტექსტი ცდილობს აწმყო გაიაზროს. თანაც, აწმყო გაიაზროს არა ტოტალობის ან ესქატოლოგიურობის პერსპექტივიდან (ანუ: ამოსავალი წარსული მეტაფიზიკური ონტოლოგიური მოვლენის, ან რაიმე მომავალი რელიგიურ-მისტიური გამოცხადების პერსპექტივიდან – კ. ბ.), არამედ ტექსტი გამოკვეთს, მოიძიებს განსხვავებას: რა განსხვავებას, რა სხვაობას აფუძნებს განმანათლებლობა დღეს გუშინდელთან შედარებით“ (Foucault,  2005, 689, 847).   

ამგვარად, ფუკოს მიხედვით, განმანათლებლობა ეს არც საკუთრივ მე-18 საუკუნის მოვლენაა და არც მოდერნისა თუ პოსტმოდერნის ეპოქათა მონაპოვარი, არამედ კანტიდან მოყოლებული, დღევანდელობითა და მომავალში უსასრულოდ გაგრძელებული განმანათლებლობა ეს არის საჯარო და ყოვლისმომცველი კრიტიკული დისკურსის დაფუძნებისა და განვითარების მარად ერთი და იგივე „ჰეორიკული“ პროცესი, „ჰეროიკული“ აქტი, რაც ისტორიის მოცემულ თუ მომავალ ეტაპზე გულისხმობს კანტიანური გამოსვლის მუდმივი აქტუალობას, ვინაიდან ისტორიის მანძილზე ეს გამოსვლა ერთხელ და სამუდამოდ არ ამთავრებს მიბმულობას, რადგან პერსპექტივაშიც მუდმივად დგას საკითხი, რომ უსამართლო, არაჰუმანურ პოლიტიკურ, სოციალურ თუ რელიგიურ მიზეზთა და რეციდივთა გამო ყოველთვის არსებობს ადამიანის (საზოგადოების) მიბმულობაში გადავარდნის საფრთხე. შესაბამისად, რაღაც და ვიღაც ყოველთვის იქნება ფუნდამენტურად გასაკრიტიკებელი. შესაბამისად, ხელახალ მიბმულობაში გადავარდნა აცილებულ რომ იქნას, მუდამ უნდა იყოს ამოქმედებული საჯარო და ყოვლისმომცველი კრიტიკული დისკურსი. ამიტომ განმანათლებლობა, როგორც მიბმულობიდან გამოსვლის პროცესი, კანტთან და ფუკოსთან გაგებულია მხოლოდ და მხოლოდ ისტორიულ აწმყოზე მიმართულ პროცესად და არა მეტა-ფიზიკურ პირველსაწყისებსა თუ მომავალ ესქატოლოგიურ გამოცხადებაზე მიმართულ პროცესად.ეს კი განაპირობებს განმანათლებლობის მუდმივ აქტუალობას.

დამოწმებული ლიტერატურა:

Aufklärung… 1996:  Was ist Aufklärung? Thesen und Definitionen. Kant, Erhard, Hamann,

Herder, Lessing, Mendelssohn, Riem, Schiller, Wieland, hrsg. von Ehrhard Bahr, Stuttgart: Reclam.

Bahr  1996:  Erhard  Bahr,  Nachwort  (S. 73-86);  in:  Was  ist  Aufklärung?  Thesen  und

Definitionen. Kant, Erhard, Hamann, Herder, Lessing, Mendelssohn, Riem, Schiller, Wieland, hrsg. von Ehrhard Bahr, Stuttgart: Reclam

Borries  2003: Erika  und  Ernst von Borries,  Aufklärung  und  Empfindsamkeit, Sturm  und

Drang. Deutsche Literaturgeschichte, Band II, 5. Aufl., München: Deutscher Taschenbuch Verlag.

Foucault  2005:  Michel  Foucault,  Schriften  in  vier  Bänden.  Dits  et  Ecrits I-IV,  Bd. IV,

Frankfurt am Main: Suhrkamp. 

Geier  2012:  Manfred  Geier,  Aufklärung. Das europäische Projekt, 1. Aufl., Reinbeck bei

Hamburg: Rowohlt.

Kant  1996:  Immanuel  Kant,  Beantwortung  der  Frage: Was ist Aufklärung? (S. 9-17); in:

Was ist Aufklärung? Thesen und Definitionen. Kant, Erhard, Hamann, Herder, Lessing, Mendelssohn, Riem, Schiller, Wieland, hrsg. von Ehrhard Bahr, Stuttgart: Reclam.

Schmid  1999:  Wilhelm  Schmid,  Philosophie der Lebenskunst. Eine Grundlegung, 4. Aufl., Frankfurt am Main: Suhrkamp.

Dr. Konstantine Bregadze
(Assozierter Rrofessor, Lehrstuhl für Deutsche Philologie,

Iwane Dschawachischwili Staatliche Universität Tbilissi)

Kant oder was ist Aufklärung 

(Zusammenfassung)

Nachdem der  deutsche Metaphysiker Immanuel Kant (1724-1804) seine bekannte Schrift “Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?“ (1784) veröffentlicht hatte, in der er für sich und für die nächsten Generationen bestimmte und summierte, wie die Aufklärung in ihrem Wesen „west“ und was sie in ihrem Wesen ist, setzte sich nach genau 200 Jahren der französische Postmetaphysiker Michel Foucault (1926-1984) mit der Schrift Kants auseinander und widmete ihr zuerst den Vortrag am Collège de France (vom 5. Januar, 1983) und dann den Artikel mit dem gleichen Titel „Was ist Aufklärung?“ („Qu’est-ce que les Lumières?“, 1984). Wie es sich im Nachhinein herausstellte, war es Foucaults letzte Schrift, mit der er im abendländischen Denkne einen hermeneutischen Zirkel  diagnostizierte, der darin besteht , dass die Aufklärung weder ein Ereignis des eigentlichen 18. Jahrhunderts noch eine Errungenschaft bzw. Leistung der Moderne oder Postmoderne war/ist. Vielmehr sei sie seit Kant der ewig gleiche „heroische“ (so Foucault) Prozess der ständigen und aufwändigen Erarbeitung eines kritischen Diskurses in der Öffentlichkeit. Seit Kant, so Foucault, kann das Wirken des Aufkläreungsgeistes innerhalb der gegenwärtigen modernen Gesellschaft an der Intensität des Aufklärungsprozesses (also: des Ausgangs aus der Unmündigkeit) beobachtet werden. Das macht die eigentliche Modernität einer Gesellschaft aus.

     Im vorligenden Artikel wird die  Definition Auffassung des Aufklärung–Begriffs der Aufklärung bei Kant thematisiert  und die Foucaults Kritik der kantschen Auffassung der Aufklärungbei Foucault dargestellt.

კონსტანტინე  ბრეგაძე

(ფილოლოგიის დოქტორი, ასოცირებული პროფესორი, 

გერმანული ფილოლოგიის კათედრა, თსუ)