გუჩა კვარაცხელია _ ენის ენერგია ერის სულიერი ენერგიაა

დედაენა – დვრიტა ქართული ეროვნული სულისა

ყოველ ერს თავისი საკუთარი დვრიტა აქვს, საკუთარი დედა, რომელსაც შეუდედებია მისი წარსული და აწმყო და აწმყოშივე გაუმაგრებია მისი მომავალი. ქართველებისთვის ასეთი დვრიტა ქართული ენაა “ქართველი ერის ნიშანთა შორის ყველაზე ძველი ნიშანი. ის მრავალი საუკუნით ადრე არსებობდა, ვიდრე ერთიანი ტერიტორია, ეკონომიკა და ფსიქოლოგიური წყობა ქართველი ერის ერთიანობას განსაზღვრავდა” (არნ. ჩიქობავა). მან, როგორც შემოქმედმა ძალამ, ერი შეკრა და გააერთიანა, მისი სულიერი აგებულება დღემდე დაურღვევლად მოიტანა და ეროვნული ვინაობის გადარჩენის სიმძიმეც თვითონ იტვირთა.

 

ქართული ენა, რომელსაც ქართველმა ხალხმა “დედაენა” უწოდა, ამ ხალხის სულიერი დედაც არის და ამავე დროს – სულიერი შვილიც, რომელზე უფრო მშვენიერი მას არასოდეს არაფერი უშვია. ქართული ენა ქართველთა ყველაზე მკვიდრი სამშობლოცაა, რომელიც საზღვრებს დაპყრობითი ომების გარეშე იფართოებს, ხოლო თავის მიწა-წყალს არ კარგავს მანამ, სანამ ქართულად ლაპარაკობენ, ფიქრობენ და ლოცულობენ.

 

“ენა ადამიანისა, მისი სიტყვიერება მთელი ხელთუქმნელი ისტორიაა ერისა” (ილია). შორეულ საუკუნეთა ბურუსიდან ძნელი გზით მოსული, იგი ერის ცხოვრებით ცხოვრობდა, როგორც მისი ისტორიული ბედის თანაზიარი. ქართული ენა, განუყოფლად დაკავშირებული ქართველი ერის ცნობიერებასთან, ენისა და ერის შინაგანი ერთიანობის საფუძველზე შეიცნობდა სამყაროს, სწვდებოდა მის მრავალფეროვნებას, ამ სამყაროს გაიაზრებდა და შეაფასებდა არა მარტო აუცილებლობის კანონებით, ცივი გონებით, არამედ ზნეობისა და სილამაზის კანონებითაც; ყოველივეს ასახავდა არა განურჩევლობით, პასიურად, არამედ საკუთარი მიმართებითა და საკუთარი ხედვით. დედაენა თანდათან აგებდა ერის მსოფლხატს, სამყაროს ენისმიერ სურათსა და ადამიანობის საკუთარ კონცეფციას. ამიტომ არის პრინციპულად განუმეორებელი და უნიკალურად ღირებული ყოველი დედაენა: ჩვენთვის – ქართული, სხვებისთვის – სხვა.

 

დედაენა ერის სულიერ ღირებულებათა საგანძურია, სადაც დაუნჯებულია ეროვნული, ასევე განუმეორებელი, ცოდნა. ამ საგანძურში მარცვალი წილი ყველას უდევს, ვისაც ქართული ენით გაერთიანებული ხალხის საარსებო მიწა-წყალზე უცხოვრია. უძველეს დროში ფუძეენის დივერგენციით წარმოქმნილმა ახლომონათესავე ენებმა, დიალექტებმა თუ კილოკავებმა, რომლებზეც ლაპარაკობდნენ გენეტიკურად მჭიდროდ დაკავშირებული ტომები (იბერები, მესხები, ქართები, ჭანები, სვანები და სხვ.), თანდათანობით საფუძველი ჩაუყარეს საერთო სახელმწიფოებრივი და სალიტერატურო ენის შექმნას. მისი ჩამოყალიბების ხანგრძლივ პროცესში ყველა ტომი მონაწილეობდა, თითოეულს საკუთარი წვლილი შეჰქონდა (ნ.მარი), რისი კვალიც, ტომობრივ-ენობრივი ერთეულების სახით, შეიმჩნევა დღევანდელ ქართულშიც. ასე, აგურ-აგურ აიგო ის მკვიდრი და საერთო სახლი, რომელსაც ქართველთა დედაენა ჰქვია, რომელიც ყველა ქართველი ტომის მწიგნობრობისა და ღვთისმსახურების ენაა, როგორც ისტორიულად, ისე ამჟამად. 555 წელს ეგრისის სახალხო კრებაზე საქართველოს ორი პოლიტიკური მოღვაწე, ორი წარჩინებული კოლხი – აიეტი და ფარტაზი ერთმანეთს ეკამათებოდნენ ქვეყნის ორიენტაციის საკითხზე. მათი გამოსვლების დღემდე შემონახული ტექსტები ორატორული ხელოვნების, ქართული მჭევრმეტყველების უძველესი კლასიკური ნიმუშებია. ამ ისტორიული ფაქტის ღრმა და მრავლისმეტყველი შეფასებაა მოცემული ანა კალანდაძის პოეტურ  სტრიქონებში:

აიეტის და დიდი ფარტაზის

სიტყვა გადუვლის ამ ძველ დარბაზებს,

ერთ მუშტად შეკრავს ასიათასებს,

ცეცხლს მიუმატებს საქვეყნო კანდელს.

აქ აიაზმა ერთად ასხურა

ენამ და ქვეყნის დიდმა წარსულმა

მამულის ცას და მის წმინდა კალთებს…

ადამიანთა “შეკვრისთვის”, შეკავშირებისთვის მოწოდებული დედაენა თავისი არსით განუყოფელია, დაუნაწილებელია. იგი ემსახურება ქართველობას, როგორც ერთიან ორგანიზმს, ეკუთვნის ყველას და არავის ცალ-ცალკე. მას ერთპიროვნული მესაკუთრე არა ჰყავს, გარეშე ერთიანი საქართველოსი.

ენა ერის სულიერ ღირებულებათა არა მარტო საგანძურია, არამედ ამ ღირებულებათა წარმომქმნელიც, როგორც ამბობენ – გენერატორიც. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ენას აქვს უნარი, არა მარტო აღნიშნოს, აღწეროს სინამდვილე, არამედ თვითონაც შექმნას იგი, იყოს არა მარტო საშუალება, იარაღი, რომელსაც ადამიანი იყენებს, არამედ თავად წარმოშვას ადამიანის აზრები და შეგრძნებები, ააგოს კონცეპტები, რომლებშიც კონცენტრირებულია მთელი ერის ისტორიულ-კულტურული და ფსიქიკურ-მენტალური გამოცდილება. რომ არა “ვეფხისტყაოსანი”, ქართველი ხალხი ის არ იქნებოდა, რადაც იქცა (“ჩემო სამშობლოვ, ჩემო მთა-ველო, რა იქნებოდი ურუსთაველო?“ – გ. ლეონიძე), ისევე როგორც უჰომეროსოდ არც ბერძნები იქნებოდნენ ის, რაც გახდნენ. ენის ობიექტურ შინაარსს ის რეალური სინამდვილე შეადგენს, რომელშიც ეს ენა შეუმჩნევლად ცხოვრობდა თავის შემქმნელ ხალხთან ერთად. “ენის შინაარსობრივი ფენის ზემოქმედებითი ძალა ყველგანაა და ამიტომ შეუმჩნეველი” (გ. რამიშვილი), შეუმჩნეველი ყველგანმსუფევი ჰაერივით, მხოლოდ მაშინ რომ ვგრძნობთ მის არსებობას, როცა ჟანგბადი გვაკლდება და სული გვეხუთება.

თუ დედაენის ფარგლებიდან გავალთ და გარედან შევხედავთ მის თვისებებს, მასში განფენილ აზრებსა და საზრისებს, ისინი წარმოგვიდგება არა როგორც თვით ენის – შექმნილის – არამედ, როგორც მისი შემქმნელი ხალხის ნიშან-თვისებები. ამიტომ არის ქართული ენა ჩვენი ეროვნული თვითგამოხატვის ყველაზე ადეკვატური და შეუცვლელი საშუალება.

ქართველი ერის, როგორც უძველესი ქრისტიანი ერის, დედაენობრივ ცნობიერებას კვებავდა მოძღვრება ქრისტესი, რომლის ქადაგებასა და იგავებში მოცემულია, ფაქტობრივად, სულიერი ცხოვრების უნივერსალური და მარადიული კრიტერიუმები. ისინი შეთვისებულია ქართული ენის მიერ, დაცული და თაობიდან თაობაში გადაცემულია ქართული ენით, “გარდათქმულია” ქართულ ზეპირსიტყვიერებაში, მრავალსაუკუნოვანსა და მდიდარ ქართულ მწერლობაში, ქართველი კაცის ყოფასა და სადაგ მეტყველებაში. ეს გვაძლევს საფუძველს ვთქვათ, რომ დედაენა ქართული ეროვნული სულის – სულიერებაზე ნამდვილად ორიენტირებული მენტალიტეტის – დვრიტაა.

დედაენა ცხოვრების დასაწყისშივე აუცილებელია “გონების გახსნისთვის” (ილია). როგორც ი. გოგებაშვილი წერდა: “მარტოოდენ დედაენას შეუძლია გაუწიოს ბავშვის ბუნებას დალოცვილი გუთნის სამსახური”. სწორედ ამ გუთნის კვალდაკვალ, ფეხის ადგმიდან იწყებს ადამიანი სვლას დიდსა და უცნობ სამყაროში და, ამგვარად, დაბადებიდან სიკვდილამდე იგი “ჩართულია დედაენაში, მასთან კავშირი ნიშნავს არა მხოლოდ დედაენაზე წერა-მეტყველებას, არამედ დედაენით აზროვნებასაც და, რაც მთავარია, მოქმედებასაც” (გ. რამიშვილი). თუ გზის თავში დედაენის მეშვეობით აგროვებს ადამიანი ცოდნასა და გამოცდილებას, რასაც ენის გარეშე, მარტო თვითონ ვერ მიაღწევდა, გზის ბოლოსაკენ, ხანში შესვლისას მას ერთადერთ ხელმისაწვდომ საშუალებად ისევ ენა რჩება (“შენ ერთი შემრჩი სამარის პირთან” – ირ. აბაშიძე), რათა შთამომავლებს გადასცეს დაგროვილი გამოცდილება. ეს კი ბუნებრივად იცავს ერის ცხოვრებაში “დროთა კავშირსა” და შემდგომადობას. მათი დარღვევა საბედისწერო შექნილა ბევრი აწ გამქრალი ერისთვის. წარსულთან აწმყოს დაშორებისა და ეროვნულობის წარხოცვის საფრთხემ შეაქმნევინა საბას “სიტყვის კონა”. ამის შესახებ იგი თავად წერს “ანდერძნამაგში”: “ფრიადი შრომა დამიც ამა წიგნსა ზედა. რამეთუ ქართულთა ენათა აღარ იპოებოდა ლექსიკონი, ჟამთა ვითარებისგან დაკარგულიყო და ენა ქართველთა თვისთა ნებაზედ გაერყვნათ… აღვსწერე, რათა ისწაონ ენა ქართული, შესრულებული და განვრცელებული ფარნავაზ ქართველთა მეფისა მიერ, ბრძნისა და გონიერისა, რომელი იყო ძეთაგან ქართლოსიანთა წარმართი”. საბა “გაურყვნელი” ქართულის სათავეს ჩვ. წ. აღ-მდე IV-III საუკუნეებში ეძებს, ფარნავაზ მეფის დროში და ფარნავაზთან, ვისაც ძველი ქართული ტრადიცია ერთხელ განცალკევებული ტომების კვლავ გაერთიანებასა და ქართული დამწერლობის შემოღებას მიაწერს. ყოველივე ეს ფარნავაზის შესახებ მითიც რომ იყოს, სადაც, სხვათა შორის, ენა სახელმწიფოს ჩამოყალიბებასთან კავშირშია ნახსენები, აქ არაარსებითია. ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანი ის არის, თუ რას ეუბნება საბა, ჩვეული გამჭვირვალობითა და ლაპიდარობით, ქართველებს იმ დროს, როცა დაშლილ-დაქუცმაცებული და მტერთაგან ყოველი მხრიდან შეჭირვებულია მათი სამშობლო. ბრძენი ქართველი, “მთელს საქართველოს რომ მამად მიაჩნდა”, დროთა გაწყვეტილი კავშირის აღდგენას ლამობს, რისთვისაც ეროვნული მეხსიერების გრძელ ფესვებს უხმობს. მას სჯერა, რომ ქართული სიტყვის “დაკარგვა”, “ნებაზედ გარყვნა” დიდი ეროვნული საფრთხის შემცველია. მართლაც, “ისტორიამ იმის მაგალითებიც იცის, რომ თავისი ენა დავიწყებია მთელ ხალხს და სხვა ენაზე გადასულა: ბულგარული ენა სლავური ენაა, მაგრამ ბულგართა ტომი თურქული მოდგმისა იყო… ახლა ბულგარელები სლავ ხალხად მიიჩნევიან: ენის შეცვლამ ხალხის მეობის შეგნება შეცვალა და ეს გასაგებია: ენაა ხალხის მეობის არსებითი ნიშანი”(არნ. ჩიქობავა). ცალკეული ადამიანისთვის კი დედაენაზე უარის თქმა საკუთარ თავზე, საკუთარ პიროვნულ მეობასა და, საერთოდ, პიროვნების მთლიანობაზე უარის თქმაა.

ქართველთა ცნობიერებაში ისტორიულად განმტკიცებული იყო რწმენა, რომ დედაენას მაცოცხლებელი ძალა აქვს, რომ მისი ენერგია სულიერი ენერგიაა. ამის გამოხატულებად შეიძლება მივიჩნიოთ ეპიზოდი იოანე და ექვთიმე ათონელების ცხოვრებიდან (X-XI სს), რომელსაც გიორგი მთაწმიდელი აღწერს: მძიმედ ავად გამხდარ ყრმა ექვთიმეს, რომელსაც ბიზანტიაში ცხოვრების გამო დედაენა დავიწყებოდა (“ძნიად უბნობნ ქართულად”), ღვთისმშობელი გამოეცხადა, შეეკითხა: “რაი არს, რაი გელმის, ეფთიმე?” ავადმყოფმა უპასუხა: “მოვკვდები, დედოფალო”. მაშინ მიუახლოვდა ღვთისმშობელი, ხელი დაუჭირა და უთხრა: “არარაიარს ვნებაი შენ თანა, აღდეგ, ნუ გეშინინ, და ქართულად ისნილად უბნობდი!”. მართლაც, ავადმყოფობისას ალაპარაკდა თავისუფლად მშობლიურ ენაზე და განიკურნა (ღვთისმშობელმა განკურნა დედაენით) ექვთიმე, რომელმაც, შემდგომში დიდმა ეროვნულმა მოღვაწემ და მწიგნობარმა, “მეორე ოქროპირად ცნობილმა”, “აღაყუავა ენაი ჩუენი და ქუეყანაი თარგმანებითა წმიდათა წერილთაითა”: ქართულად თქმული “სიტყუანი საღმრთონი, სავსენი სიბრძნითა სულიერითა ნისლსა ცოდვისასა განიოტებდეს”. ღვთის სიტყვის სიყვარულს გამოხატავდა იოანე მინჩხი (X ს, I ნახევარი), როდესაც ამბობდა: “ლბილ იყვნეს სიტყუანი შენნი, ქრისტე და უფროის თაფლისა ტკბილ იყვნესო”.

ქართული სასულიერო მწერლები, რომელთაც ხელთ ეპყრათ “კალამი სულისაი”, არა მარტო თარგმანებში, არამედ ორიგინალურ თხზულებებშიც სულიერი სიბრძნით სავსე სიტყვებით აბრწყინებდნენ ქრისტეს ეკლესიას, მადლითა და სათნოებით ავსებდნენ მის შვილებს, ასევე – მათ დედაენას, რომლის ქრისტიანიზებული ლექსიკური შრე სულიერების სიტყვიერი გამოხატულებაა.

ქართული ენის ღვთიურობის, ნათელღებულობის რწმენით შექმნა X ს-ის მწერალმა და ჰიმნოგრაფმა იოანე-ზოსიმემ დედაენის საგალობელი – “ქებაი და დიდებაი  ქართულისა ენისაი”, სადაც ნათქვამია, რომ ქართული ენა შემკული და კურთხეულია უფლის მიერ. ქართულ ენაში ღვთიური მადლის დანახვა ქართველ ერზე გადმოსულ ღვთიურ მადლზეც მიუთითებდა, რადგანაც, საღვთო წერილით, ენა და ერი ერთი და იგივეა, ისევე როგორც ენა და ქვეყანა. თავის დროზე ქართული ენის მეოხებით გაფართოვდა ქართული ეკლესიისა და მცხეთის ტახტის უფლებები (გიორგი მერჩულე: “ქართლად ფრიადი ქუეყანაი აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვაÁ ყოველი აღესრულების”), თავის მხრივ, ქრისტიანული რელიგია, რომლის მიღებისთანავე საქართველოში ერის სულიერი ცხოვრების საფუძველი წიგნი გახდა, თავისი გარესამოსისათვის მასალას ენის სიმდიდრიდან იღებდა და სულიერების სხივით გამსჭვალულს, უკანვე უბრუნებდა ენას, რომელსაც ამით ახალ ბუნებასა და ნათელს სძენდა, დედაენასაც ისევე, როგორც მასზე მოლაპარაკე ადამიანებს, სულიერი სრულყოფისაკენ აღმავალ გზაზე დადგომის შესაძლებლობებს უხსნიდა. სულიერი წინსვლის ამ საერთო, კაცობრიულ გზაზე ყოველი ხალხი საკუთარი დედაენის ბილიკით მიდის, თუმცა თვით სულიერების ენა (შინაგანი და არავერბალური) ერთია და ყველასათვის გასაგები. განსხვავებულია ეროვნული სული. მისი, როგორც გარკვეული აქტივობის ანუ ერის სულიერი დედაარსის, რეალობა ვლინდება სხვადასხვა ენაში და სხვადასხვა ენით. “ეროვნული სული… ისე რეალურად, ისე ხელშესახებად არსად გამოსჭვივის, როგორც ენაში და იმ ფსიქიკური მოქმედების სფეროში, რომელსაც ადამიანი ენის მეშვეობით ქმნის, ზნე-ჩვეულებაში, ესთეტიკურ და რელიგიურ კულტურაში, საზოგადო და ფილოსოფიურ მხედველობაში, მითოლოგიურ და რელიგიურ რწმენაში” (გ. ქიქოძე). აქ იკვეთება კიდეც დედაენისა და მისით გაერთიანებული ხალხის ეროვნული სპეციფიკა, თავისთავადობა, განუმეორებლობა, რაც მსოფლიო კულტურის სიმდიდრისა და მრავალფეროვნების საფუძველია.